نوع مقاله : علمی

نویسندگان

عضو هیئت علمی دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه یزد

چکیده

در این مقاله به دنبال آن هستیم که الگوی اخلاق اقتصادی یزدی‌ها را معرفی کنیم و با نگاهی تاریخی، محیطی نهادی را ترسیم کنیم که هم‌زمان هم تجلی و هم نگه‌دارندۀ‌ این الگوی اخلاقی در یزد بوده است. مبانی نظری و روش‌شناختی مقاله مبتنی است بر آرای ماکس وبر، جامعه‌شناس شهیر آلمانی، و داده‌های تحقیق از طریق مطالعات اسنادی، تحلیل محتوای کیفی اسناد (سفرنامۀ‌‌ جهانگردان دربارۀ‌ یزد، زندگی‌نامه و خاطرات افراد سرشناس یزدی و غیریزدی دربارۀ‌ یزد) و مصاحبۀ‌ اکتشافی با مطلعان و افراد خبرۀ‌ مرتبط با موضوع فراهم شد. بنابر یافته‌های تحقیق، می‌توان «خودساختگی» را مؤلفۀ‌ اصلی اخلاق اقتصادی عامۀ‌ مردم یزد، و «قدرت فکری ترکیب‌گری» را مؤلفۀ‌ اصلی اخلاق اقتصادی تجار و صنعتگران یزدی دانست. معماری هم‌زیستانه، سنت قوی وقف و خیریه، اقتصاد تجاری و صنعتی بازفرآورانه و مهاجرپذیری و مهاجرفرستی یزد، با اخلاق اقتصادی یزدی‌ها رابطه‌ای دوسویه داشته است؛ یعنی از سویی به‌مثابۀ محیطی نهادی عمل کرده که این اخلاق در آن نضج و پرورش یافته و از سوی دیگر، خود آن تجلی و نمود این اخلاق اقتصادی است. درمجموع، می‌توان مؤلفۀ‌ اصلی اخلاق اقتصادی یزدی‌ها را «سازگاری فعالانۀ‌« آنان دانست که دارای سه بعد است: «سازگاری با نظام هستی» که در خداباوری و دین‌داری یزدی‌ها ظهور یافته است، «سازگاری با محیط طبیعی و اقلیم» که در سازه‌های طبیعی و معماری پایدار شهر متجلی شده است و «سازگاری با محیط اجتماعی» که در پذیرش اقلیت‌های دینی زرتشتی و یهودی و نیز حمله‌نکردن به شهرهای هم‌جوار در طول تاریخ نمود یافته است. نکتۀ‌ کلیدی آن است که این سازگاری منفعلانه نبوده، بلکه فعالانه و مبتکرانه بوده است؛ یعنی با کار و کوشش فراوان و تلاش برای آبادانی جهان و بهره‌گیری مناسب از آن همراه بوده است.
 

کلیدواژه‌ها

افشار، ایرج (1371) یزدنامه، ج۱، تهران: جداگانه.
امامی ‌میبدی، سیدمنصور (1394) سیر تحول نساجی در یزد؛ از صفویه تا پایان قاجار، یزد: انتشارات تیک.
بازرگان، مهدی (1343) سازگاری ایرانی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1393) حماسۀ‌ کویر، تهران: علم.
بشارت، حسین (1395) یزد شهر من، چ۳، یزد: شاهنده.
بلیکی، نورمن (1993) استراتژی‌های پژوهش اجتماعی، ترجمۀ‌ آقابیگ‌ پوری‌هاشم، تهران: جامعه‌شناسان.
بندیکس، راینهارد (1382) سیمای فکری ماکس وبر، ترجمۀ‌ محمود رامبد، تهران: هرمس.
بیتس، دانیل و فرد پلاگ (1390) انسانشناسی فرهنگی، ترجمۀ‌ محسن ثلاثی، چ۱۰، تهران: علمی.
پاپلی یزدی، محمدحسین (1398) «تمدن قناتی یا تمدن کاریزی»، سخنرانی در «شب یزد»، 28فروردین1398، خانۀ‌ فرهنگ شهید صدوقی.
پیرنیا، محمدکریم (1382) سبکشناسی معماری ایرانی، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: پژوهنده.
پیوسته‌گر، یعقوب و همکاران (1396) «بازشناسی اصول پنج‌گانۀ‌ استاد پیرنیا در معماری خانه‌های سنتی ایران و تحلیل آن با استناد به منابع اعتقادی اسلامی، مطالعۀ‌ موردی: خانه‌های شهر یزد»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دورۀ‌ هفتم، شمارۀ‌ 27: 51-66.
تشکری بافقی، علی‌اکبر (1377) مشروطیت در یزد، یزد: مرکز یزدشناسی.
تشکری بافقی، علی‌اکبر (1389) «درآمدی بر صنعت بافندگی یزد در عصر صفوی»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال اول، شمارۀ‌ 1: 41-58.
تشکری بافقی، علی‌اکبر (1392) یزد عصر صفوی، یزد: اندیشمندان یزد.
توحیدلو، سمیه (1394) حیات اقتصادی ایرانیان در دورۀ‌ مشروطه، تهران: هرمس.
ثلاثی، محسن (1379) جهان ایرانی و ایران جهانی: تحلیل رویکرد جهان‌گرایانه در رفتار، فرهنگ و تاریخ ایرانیان، تهران: مرکز.
جمالزاده، محمدعلی (1345) خلقیات ما ایرانیان، آلمان: نوید.
جوادیان‌زاده، مجید (1395) یزد در تراز گفت‌وگو، یزد: آرتاکاوا.
جوادی‌یگانه، محمدرضا (1394) ایرانیان در زمانۀ‌ پادشاهی، تهران: پژوهشکدۀ‌ مطالعات فرهنگی و اجتماعی و شورای اجتماعی کشور.
چلبی، مسعود و علی جنادله (1386) «بررسی عوامل فرهنگی مؤثر بر موفقیت اقتصادی»، پژوهشنامۀ‌ علوم انسانی، شمارۀ‌ 53: 117-154
حاجی‌زادۀ‌ میمندی، مسعود (1386) عملیاتیکردن فرهنگ دارالعباده: شناخت شاخص‌ها و معرف‌ها، یزد: ادارۀ‌کل فرهنگ و ارشاد استان یزد.
حاجی‌زادۀ‌ میمندی، مسعود (1391) بازار یزد و بازارچههای پیرامونی آن در دویست‌سال اخیر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی.
حکیم، محمدتقی‌خان (1366) گنج دانش: جغرافیای تاریخی شهرهای ایران، تهران: زرین.
دادبه، اصغر (1393) «یزد؛ خاستگاه فرهنگ کم‌آزاری»، فرهنگ یزد، سال پانزدهم، شمارۀ‌ 51-50: 11-14.
رحمانی، جبار (1396) «فرهنگ و شخصیت در اصفهان؛ مطالعه‌ای انسان‌شناختی در باب یک گونۀ شخصیتی در شهر اصفهان»، پژوهش‌های انسان‌شناختی ایران، دورۀ هفتم، شمارۀ ۱: 7-29.
رجایی، فرهنگ (1396) مُشکلۀ‌ هویت ایرانیان امروز؛ ایفای نقش در عصر یک تمدن و چند فرهنگ، چ۲، تهران: نی.
روستا، احمد (1388) الگوی مدیریت یزدیها، بی‌جا: شرکت کار و اندیشه.
روششوار، ژولین دو (1378) خاطرات سفر ایران، ترجمۀ‌ مهران توکلی، تهران: نی.
زند، زاگرس (1398) «بررسی انتقادی نظریۀ سازگاری ایرانی و پیشنهاد نظریۀ دوسویۀ فرهنگی سازگاری-سازش‌کاری ایرانی»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال نهم، شمارۀ ۱: 173-198.
سعیدی، علی‌اصغر، و فریدون شیرین‌کام (1388) زندگی و کارنامۀ‌ حاج محمدتقی برخوردار، تهران: گام نو.
سلیمانی، مریم و کاظم مندگاری (1394) «بازشناسی اصول خانه‌های سنتی یزد در پاسخگویی به نیازهای اساسی روان‌شناختی»، هنرهای زیبا، دورۀ‌ بیستم، شمارۀ‌ 4: 99-109.
سوئدبرگ، ریچارد (1391) منفعتطلبی و ساختار اجتماعی: مباحثی در جامعهشناسی اقتصادی، ترجمۀ‌ علی‌اصغر سعیدی، تهران: لوح فکر.
شیرین‌کام، فریدون و ایمان فرجام‌نیا (1390) پیش‌گامان رشد، تهران: اندیکا.
عرفان‌فر، محمدجواد (1387) فهرست اسناد و موقوفات ایران، دفتر پنجم، ج۱، یزد: عرشیان.
عزیزی، حمید و حسن کریمیان (1394) «نقش بازرگانان در بافت تاریخی شهر یزد در عصر قاجار»، تاریخ اسلام، سال شانزدهم، شمارۀ‌ 1: 231-261.
عسکری‌ندوشن، عباس (1397) «نظری و گذری بر تحولات جمعیت‌شناختی ازدواج و خانواده در ایران»، در: نشست کانون تفکر سلامت اجتماعی، یزد: کانون‌های تفکر دانشگاه یزد.
علی‌نژاد، منوچهر (1392) «تحلیل جامعه‌شناختی کنش‌های اقتصادی آذری‌زبان‌ها»، رسالۀ‌ دکتری دانشکدۀ‌ علوم ‌اجتماعی دانشگاه تهران.
فراستخواه، مقصود (1396) ما ایرانیان؛ زمینهکاوی تاریخی و اجتماعی خلقیات ایرانی، تهران: نی.
فلیک، اووه (1387) درآمدی بر تحقیق کیفی، ترجمۀ‌ هادی جلیلی، تهران: نی.
قاضی‌مرادی، حسن (1387) در پیرامون خودمداری ایرانیان: رساله ای در روانشناسی اجتماعی مردم ایران، تهران: اختران.
قلم‌سیاه، اکبر (1373) یزد در سفرنامهها، یزد: مؤسسۀ‌ انتشارات یزد.
مالکوم، ناپیر (1394) خاطرات مالکوم؛ پنج‌سال زندگی در یکی از شهرهای ایران، ترجمۀ‌ علی‌اکبر تشکری، تبریز: بهاردخت.
مزیدی، علی‌محمد (1388) نقش وسایل ارتباط جمعی در احیای فرهنگ دارالعباده، طرح پژوهشی ادارۀ کل فرهنگ و ارشاد استان یزد.
مسرت، حسین (1387) «بررسی وقف و نیکوکاری در آب‌انبارهای ایران (به‌ویژه یزد)»، میراث جاویدان، سال شانزدهم، شمارۀ‌ 63: 60-76.
مسرت، حسین (1392) «آب‌انبارهای شهر یزد»، چیدمان، سال دوم، شمارۀ‌ 3: 22-28.
ملک‌زاده، الهام و مهدیه خانی سانیج (1392) «آب‌انبارهای وقفی یزد در دوره‌های قاجار و پهلوی»، مسکویه، سال هشتم، شمارۀ‌ 24: 133-164.
میرحسینی، محمدحسن (1380) «بازرگانی یزد در دورۀ‌ ناصرالدین‌شاه»، رسالۀ‌ دکتری دانشکدۀ‌ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران.
میرحسینی، محمدحسن (1384) «نکته‌یابی از وقف‌نامۀ‌ جامع‌الخیرات»، فرهنگ، شمارۀ‌ 56: 163-184.
میرحسینی، محمدحسن (1385) «وضعیت زمینداری و اقتصاد زراعی یزد در دورۀ ناصری»، بررسیهای نوین تاریخی، سال دوم، شمارۀ ۲: 92-104.
نراقی، حسن (1380) جامعه‌شناسی خودمانی، تهران: اختران.
وبر، ماکس (1382) اخلاق پروتستان و روح سرمایهداری، ترجمۀ‌ عبدالکریم رشیدیان و پریسا منوچهری کاشانی، تهران: علمی و فرهنگی.
وبر، ماکس (1382) روششناسی علوم اجتماعی، ترجمۀ‌ حسن چاوشیان، تهران: مرکز.
وبر، ماکس (1382) دین، قدرت، جامعه، ترجمۀ‌ احمد تدین، تهران: هرمس.
وبر، ماکس (1396) جامعهشناسی دین، ترجمۀ‌ محسن ثلاثی، تهران: ثالث.
هریسون، لارنس و ساموئل هانتینگتون (1383) اهمیت فرهنگ، ترجمۀ انجمن توسعۀ مدیریت ایران، تهران: امیرکبیر
Bellah, Robert N. (1957). Tokugawa Religion: The Values of Pre-Industrial Japan, Glencoe, Illinois: The Free Press
Bonine Michael E. (1987). "Islam and commerce: waqf and the bazaar of Yazd, Iran", erdkunde, Pp. 182-196
California publications in American archaeology and ethnology.
Guiso, Luigi, Paola Sapienza and Luigi Zingales (2006). "Does Culture Affect Economic Outcomes?", Journal of Economic Perspectives, V. 20, N. 2,Pp. 23–48
Hass, Jeffrey K. (2007). Economic sociology an introduction, UK: Routledge
Kroeber, Alfred L. (1931). The Cultural Area and Age Area Concepts of Clark Wissler
Kroeber, Alfred L. (1939). Cultural and natural areas of Native North America. University of
Landes, David (1999).The Wealth and Poverty of Nations: Why Some are So Rich and Some So Poor, New York: Norton & Company Inc.
Wissler, Clark (ed.) (1975) Societies of the Plains Indians AMS Press, New York, Reprint of v. 11 of Anthropological papers of the American Museum of Natural History, published in 13 pts. from 1912 to 1916.