نویسندگان

1 استاد دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی

2 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی فرهنگی دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

تشریح سیر تحولات روش‌شناسی راهی برای درون‌کاوی و فهم اثرات متون تاریخی و اجتماعی و سیاسی بر توسعۀ دانش اجتماعی و سیاست‌های مربوط به آن است. روش‌شناسی از زمینه و متن اجتماعی و تاریخی و فرهنگی هر جامعه تأثیر می‌پذیرد و هم‌زمان بر آن تأثیرگذار است. مقالۀ حاضر با اتکا به تحلیل مطالعات و پژوهش‌های میدانی مربوط به شکل‌گیری علوم ‌اجتماعی مدرن در ایران، به ‌دنبال ردیابی تحولات گونۀ کیفی پژوهش اجتماعی به مثابه ژانری در هم تنیده با سنت‌های ادبی در تاریخ معاصر ایران است. استدلال اصلی بر این است که تحولات روش‌شناسی متأثر از فرآیند تفکیک اجتماعی و مواجهه با دستاوردهای علوم انسانی غربی و سیاست‌های علم در دانشگاه و بیرون از آن رقم خورده است. از سوی دیگر پیچیدگی و چند لایه بودن منطق و ماهیت تحولات روش‌شناختی در علوم انسانی، توجه به ریشه‌های تاریخی متنوع آن را ضروری می‌سازد. مقاله با ارزیابی اجمالی از دستاوردها و موقعیت پژوهش کیفی در ایران، اهمیت همسویی آن با نیازها و واقعیات متن اجتماعی جامعۀ ایرانی را مورد تأکید قرار می‌دهد.                                      
 
 

کلیدواژه‌ها

آل ‌احمد، جلال (1391). ارزیابی شتابزده، چاپ هفتم. فردوس.
آل ‌احمد، جلال (۱۳۷۸). اورازان. تهران: فردوسی.
آل احمد، جلال (۱۳۷۹). تات‌نشینهای بلوک زهرا. تهران: انتشارات فردوسی.
آل‌احمد، جلال (1383). جزیرۀ خارگ دُرّ یتیم خلیج فارس [نسخۀ اینترنتی]. مجید.
اشرف، احمد (١٣٨٨). «سابقۀ خاطره‌نگاری در ایران»، بخارا، بهمن و اسفند، شمارۀ ٧٤: 340-363.
افشار نادری، نادر (1346). خرابه‌های دهدشت. مستند.
افشار نادری، نادر (1348). بلوط. مستند.
افشار نادری، نادر (1347). مونوگرافی ایل بهمئی. مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی، بازنشر: انتشارات خجسته، بازنشر 1391.
الهی، صدرالدین (1373). «تک نگاری یک روزنامه: دانش اولین روزنامۀ فارسی‌زبان برای زنان ایرانی»، مجلۀ ایرانشناسی، سال ششم، شمارۀ 22: 321-344.
بریمو، آلبر (1357). «گونه‌شناسی در بررسیهای اجتماعی»، ترجمۀ فرنگیس اردلان، پژوهشکده، سال دوم، شمارۀ بهار، شمارۀ 1: 37-42.
بزرگ‌زاده شهدادی، نفیسه؛ فرهادی آردکپان، امرالله (1358). «دیوار نوشته‌های انقلاب»، نامۀ نور، شمارۀ بهمن، شمارۀ 6 و 7: 15-33.
بلوکباشی، علی (1344). «ایل بهمئی»، مجلۀ هنر و مردم، شماره 3: 15-30.
بلوکباشی، علی (1348 چ). «چابهار و بلوچ‌های آن»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال شانزدهم، شمارۀ 5 و 6، پیاپی 69 و 70: 513-539.
بلوکباشی، علی (1348 د). «دوالک بازی و تحقیقی در واژۀ دوال»، مجلۀ هنر و مردم، شمارۀ 89: 28-44.
بلوکباشی، علی (1973). دراویش کردستان (به زبان انگلیسی و نسخۀ فارسی)، مستند، با همکاری گروه واحد فیلم‌های مردم‌نگاری گرانادا، لندن.
بلوکباشی، علی (1344). «زایمان»، پیام نوین، شمارۀ 7 و 8: 71 – 83.
بلوکباشی، علی (1347 و 1348). «سنگک پزی در تهران»، مجلۀ هنر و مردم، اسفند ۱۳۴۷ و فروردین ۱۳۴۸، شمارۀ ۷۷ و 78: 47-51.
پواریه، ژان (۱۳۷۰). تاریخ مردم‌شناسی، مترجم پرویز امینی. تهران: خردمند.
پیران، پرویز (1376). «سنجش‌های نامزاحم و بدون تصدیع»، نمایۀ پژوهش، شمارۀ تابستان، شمارۀ 2: 30-36.
تکمیل همایون، ناصر (1379). «نگاهی به تحقیقات اجتماعی در ایران»، بخارا، شمارۀ 15: 373-396.
توکلی طرقی، محمد (1391). «مهندسانه‌اندیشی و ولایت‌مداری مجتهندسانه»، ایران نامه، سال 27، شمارۀ 2 و 3: 38-4.
تهرانیان، مجید (1357). «آموزش عالی در ایران»، پژوهشکده، سال دوم، شمارۀ 3: 45-69.
ثلاثی، محسن (1376). «نقش مردمنگاری در تحقیقات اجتماعی»، مجلۀ جامعهشناسی ایران، شمارۀ پاییز، شمارۀ 2: 169-180.
جمالزاده، محمدعلی (1345). خلقیات ما ایرانیان. آلمان: نوید.
دست‌غیب، عبدالعلی (1390).‌ نقد آثار جلال آل احمد. تهران: خانۀ کتاب ایران.
دقتی نجد، محمدصادق (1387). قلمرو و موضوعات مردم‌نگاری، جلد اول: مردم‌نگاری روستایی و ایلی. تهران: مؤسسۀ فرهنگی هنری میراث فردا.
دوورژه، موریس (1375). روشهای علوم اجتماعی، ترجمۀ خسرو اسدی. مؤسسه‌ انتشارات‌ امیرکبیر.
ذکایی، محمدسعید (با همکاری محدثه امیری مقدم) (1399). هنر انجام پژوهش کیفی: از مسئله‌یابی تا نگارش. تهران: آگاه.
ذکایی، محمدسعید (1381). «نظریه و روش در تحقیقات کیفی»، فصلنامۀ علوم اجتماعی، دورۀ 9، شمارۀ 17: 41-69.
رضوانفر، مرتضی (1387). «شناخت اقوام ایرانی در بستر پژوهش‌های مردم‌شناسی»، کتاب ماه علوم اجتماعی، شمارۀ شهریور، شمارۀ 6: 43-47.
روح‌الامینی، محمود (1364). «تحقیقات ایرانی: تحلیلی مردم‌شناسی از پیشه‌وری بازار کرمان به روایت وقفنامۀ گنجعلیخان»، آینده، سال یازدهم، شمارۀ تیر و مرداد، شمارۀ 4 و 5: 243-251.
رئیس السادات، تهمینه (1396). «خاطره نگاری در تاریخ معاصر ایران با تکیه بر خاطره‌نویسان دورۀ محمدرضا شاه پهلوی»، تاریخ شفاهی، سال سوم، شمارۀ بهار و تابستان، شمارۀ 1: 104-88.
زند مقدم، محمود (1370) حکایت بلوچ: سیری در احوال اهل بلوچستان، شهرها، دیها، آب‌ها، کرانه‌ها. چاپ کارون.
شوشا، هلن (1376). «مشاهده در حین مشارکت»، مترجم مرتضی کُتُبی، فصلنامۀ علوم ‌اجتماعی، دانشگاه علامه، شمارۀ پاییز، شمارۀ 9: 169-191.
شویش، اروین (1357). «مسئلۀ روش در جامعه‌شناسی»، ترجمۀ منصور وثوقی، پژوهشکده، سال دوم، شمارۀ بهار، شمارۀ 1: 63-75.
صدیق سروستانی، رحمت‌الله (1368). «مطالعۀ موردی»، نامۀ علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، جلد اول، شمارۀ 2، 131-148.
صفی‌نژاد، جواد (1347). بررسی اقتصادی و اجتماعی سی سخت بویر احمد. دانشگاه تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
صفی‌نژاد، جواد (1351). بُنِه. مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
صفی‌نژاد، جواد (1345). مونوگرافی ده طالب آباد. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
طالقانی، محمدعلی (1379). «نقد و بررسی کتاب (حکایت بلوچ - دکتر محمود زند مقدم)»، مجلۀ ایران‌شناسی، سال دوازدهم، شمارۀ تابستان، شمارۀ 46: 427-437.
عسکری خانقاه، اصغر؛ آزاد ارمکی، تقی (۱۳۷۷). «سهم جلال آل ‌احمد در شکل‌گیری پژوهشهای فرهنگی و اجتماعی ایران (پژوهشی در جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی ادبیات)»، نامۀ علوم اجتماعی، بهار و تابستان، ویژۀ مردم‌شناسی، شمارۀ 11: 9-30.
فاضلی، نعمت‌الله (1376). «مروری بر سیر مردم‌شناسی در ایران»، فصلنامۀ علوم ‌اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، پاییز، شمارۀ 9، 117-142.
فرهادی، مرتضی (1395). کمره‌نامه (هشت در به هشت منظر از هفت هزار خوان). تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی (ره).
قانعی‌ راد، سیدمحمدامین (1397). اخلاقیات شعوبی و روحیۀ علمی: روایتی تاریخی از رشد و افول علم تجربی در ایران قرون سوم تا پنجم هجری. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کتیرایی، محمود (1375). زبان و فرهنگ مردم. تهران: انتشارات توکا.
گزارش پیشرفت اجرای طرحهای پژوهشی مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی 1366. https://ganj-old.irandoc.ac.ir/articles/353061
مارشال، کاترین؛ راس‌من، گرچن ب. (1381) روش تحقیق کیفی، ترجمۀ علی پارسائیان و سیدمحمد اعرابی. تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
محمدی، سید بیوک (1371). «روش‌شناسی مردمی»، فصلنامۀ علوم‌ اجتماعی دانشگاه علامه، شمارۀ 3 و 4: 269-277.
مددپور، محمد (1381). «نیم نگاهی به جریان پست مدرن در تفکر معاصر ایران»، کتاب نقد، شمارۀ 22: 5.
مولایی، مهرداد (1396). «سبک زندگی در آثار جلال آل احمد (مورد مطالعه: دید و بازدید عید، خانم نزهت الدوله و لاک صورتی)»، کنفرانس ملی پژوهش‌های نوین ایران و جهان در روانشناسی و علوم تربیتی و مطالعات اجتماعی، دورۀ 2: 1-18.
مهدی‌زاده، حسین (1389). «کتاب‌شناسی روش پژوهش و تحقیق»، نشریۀ معرفت، شمارۀ 55: 112-120.
نراقی، احسان (1379). علوم ‌اجتماعی و سیر تکوینی آن، ویرایش دوم. تهران، نشر و پژوهش روز.
نراقی، احسان (1373). نظری به تحقیقات اجتماعی ایران. تهران، نشر سخن.
هدایت، صادق (1310). اوسانه. تهران: بازنشر انتشارات معین و فرهنگ نشر نو.
هدایت، صادق (1318). ترانه‌های عامیانه (فرهنگ عامیانۀ مردم ایران). بازنشر شده در نشر چشمه، 1395.
هدایت، صادق (1312). نیرنگستان. تهران: انتشارات جاویدان.
همایونی، صادق (1371). فرهنگ مردم سروستان. ناشر: آستان قدس رضوی، به‌نشر.
یاوری، حورا (1379). «تأملی در «غرب‌زدگی» و پیوند آن با خودزندگینامه‌های جلال آل‌احمد»، مجلۀ گفتگو، زمستان، شمارۀ 30: 37-63.
 
Bailey, Lawrence F. (2014). “The origin and success of qualitative research”, International Journal of Market Research, Vol. 56 (2), 167-184.
Büscher, Monika; Urry, John; Witchger, Katian (eds) (2010). Mobile Methods. London: Routledge.
Denzin, Norman K; Lincoln, Yvonna S. (1998). The Landscape of Qualitative Research. Thousand Oaks, CA: Sage.
Feyerabend, Paul (1975). Against Method: Outline of an Anarchistic Theory of Knowledge. London, Verso.
Jovanović, Gordana (2011). “Toward a social history of qualitative research”, History of the Human Sciences, 24 (2): 1-27
Law, John (2004). After Method: Mess in Social Science Research. London: Routledge.
Lury, Celia; Wakeford, Nina (2012). Inventive Methods: the Happening of the Social. London: Routledge.
Lyon, E. Stina; Busfield, Joan (eds) (1996). Methodological Imaginations. London: Macmillan.
Nerlich, Brigitte (2004). “Coming Full (Hermeneutic) Circle: The Controversy about Psychological Methods”, Pp. 17-36 in: Zazie Todd, Brigitte Nerlich, David D. Clarke, Suzanne McKewon (eds), Mixing Methods in Psychology: The Integration of Qualitative and Quantitative Methods in Theory and Practice. New York: Taylor.
Savage, Mike; Burrows, Roger (2007). “The Coming Crisis of Empirical Sociology”, Sociology, 41 (5), 885-99
Smith, Roger (1997). The Fontana History of the Human Sciences. London: Fontana Press.