نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 دکتری در رشتۀ جغرافیا، پژوهشگر مستقل در مطالعات گردشگری

2 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه دانشگاه فردوسی مشهد

3 دانشجوی کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی شهری دانشگاه فردوسی مشهد

4 کارشناس ارشد معماری و پژوهشگر مطالعات معماری

چکیده

زیارت به‌عنوان یک فرآیند اجتماعی دیرپا که در بطن جوامع انسانی ریشه دارد، با مکان مقدس که مقصد سفرهای زیارتی است در ارتباط قرار دارد. حرم مطهر امام رضا (ع) از جمله مکان‌های مقدسی است که هرساله میلیون‌ها زائر برای زیارت به این مکان سفر می‌کنند. در مقصد این سفرهای زیارتی و با توجه به کنش مستقیم مابین زائران و مجاوران امام رضا (ع) در محدودۀ شهر و در شعاع مشخص متنی فضایی حاصل از زیارت تولید می‌شود. این مقاله با تأسی به نظر دیالکتیسین‌ها، بخصوص نظر هنری لوفور دربارۀ تولید فضا، به شناخت و مطالعۀ تولید متن فضایی زیارت امام رضا (ع) پرداخته و چگونگی تولید، خوانش، مختصات و ویژگی‌های این متن فضایی را مورد بررسی قرار می‌دهد. در نتیجۀ این تحقیق نظری و تحلیلی، متن فضایی زیارت امام رضا (ع) در چارچوب مدلی مفهومی در تطبیق با مدل لوفور توضیح داده شده و تقابل‌های دودویی و گونه‌شناسی موجود در متن فضایی زیارت مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. بر مبنای این بررسی‌ها پیش‌یابی‌های مرتبط با متن فضایی زیارت ارائه و این نتیجه حاصل شده است که متن فضایی زیارت امام رضا (ع) متنی فرهنگی است که تمامی عناصر آن در خدمت معرفت‌افزایی و تعمیق آگاهانۀ زائران و مجاوران از زیارت و متن زیارت است. بنابراین، لازم است در هنگام تصمیم‌گیری برای هر عنصر کلان یا خرد متن فضایی زیارت امام رضا (ع)، میزان تأثیر آن در موارد فوق سنجیده شود و این سنجش مورد ارزیابی و اولویت‌گذاری قرارگیرد.
 

کلیدواژه‌ها

مقدمه

زیارت در دوران پیشامدرن ابزاری برای ارتباط میان جوامع سنتی بوده است. یکی از زمینه‌های اصلی زیارت در آن عصر «سفر» بود که مفهوم جابه‌جایی بین دو مکان را در پردازش معنایی خود متبلور می‌کرد. سفری که از یک مبدأ که محل سکونت بود آغاز می­شد و به مقصدی که محل زیارت بود ختم می‌گشت و پایانش برگشتی دوباره به مبدأ بود. فراسوی انگیزۀ بنیانی برخاسته از دین که انگیزۀ سفر را شکل می‌داد، اهمیت سفر برای زیارت در دوران پیشامدرن از زمان بسیار طولانی جابه‌جایی و خطرات و سختی‌های مسیر ناشی می‌شد. به‌گونه‌ای که بیشتر سفرنامه‏ها و کتاب‏هایی همچون المسالک و الممالک شامل وصف راه‌هایی است که به مکه می‌رسید (حسینی، 1376: 124). به همین علت یگانه، تعداد اندکی که توانایی سفر داشتند قدم در این راه می‌گذاشتند تا از رهگذر سیر آفاق به مقصود خود که زیارت مقاصد مذهبی است نائل آیند. مقاصد مذهبی در این دوران برای اکثر جوامع دست‌نیافتنی به نظر می‌آمد، چرا که قابلیت سفر برای عموم فراهم نبود.

با ورود به مدرنیته و رشد نوآوری‌های تکنولوژیکی در زمینۀ حمل‌ونقل و جابه‌جایی میان مکان‌های مختلف در زمان‌های کوتاه و به‌شیوه‌ای راحت و آسان، سفر اهمیت خود را در زیارت از دست داد و مقاصد مذهبی دست‌یافتنی شدند و این بار این مقاصد مذهبی بودند که اهمیت دوچندان یافتند. اهمیت مقاصد مذهبی در زیارت در عصر جدید از میزبانی حجم گستردۀ زائرانی ناشی می‌شد که به صورتی مداوم با فرازونشیب‌های مختص به خود، جهت زیارت به آن مقاصد سفر می‌کردند.

زیارت و سفرهای زیارتی به مقصد مکان مذهبی با تأثیرگذاری بر ساختار مکانی آن مقصد دارای ویژگی­های مربوط به خود است. بدین صورت که علاوه بر جنبه‌های معنوی و ابعاد روحانی زیارت و سفر زیارتی، زائر در طول سفر زیارتی به خدماتی نیاز دارد تا احتیاجات خود را برآورده سازد و فارغ از مسائل و مشکلات ناشی از عدم برآورد این احتیاجات به زیارت و امر معنوی ناشی از آن بپردازد. کمبود و کاستی در برآورده‌کردن هرکدام از احتیاجات زائر، سبب می‌شود که دل‌مشغولی و مشکلات، زائر را از پرداختن کامل به امر زیارت و سودمندی معنوی و روحانی بازدارد. از این رو، تأمین این احتیاجات و خدمات برعهدۀ مقاصد مذهبی است که بر اهمیت آن‌ها نیز افزوده است.

در مقاصد مذهبی کنش میان زائر و مجاور در فراهم‌آوردن خدمات و احتیاجات سفرهای زیارتی، بیش از همه به سمت کنش اقتصادی سوق یافته است. افزایش شمار زائران و دریافت هزینه از زائران برای ارائۀ خدمات، گونه‌ای از اقتصاد زیارت را شکل داده که در آن حجم بسیار زیادی از سرمایه جابه‌جا می‌شود و مشاغل مستقیم و غیرمستقیم فراوانی بر آن مبنا ایجاد می‌گردد. تمامی این اقتصاد زیارتی بر این مبنا جریان می‌یابد که تجربۀ زیارتی متناسب را برای زائران از طبقات مختلف اجتماعی فراهم آورد. چنین کنشی مابین زائر و مجاور در مقاصد مذهبی گونه‌ای از متن فضایی را تولید می‌کند که این متن فضایی بیش از همه نیازمند خوانش است تا تقابل‌های دودویی و ناکارآمدی‌های آن بازشناخته شود و در جهت برنامه‌ریزی برای تجربۀ زیارت متناسب زائران و سودمندی اقتصادی عادلانۀ مجاوران اقدام شود.

جریان زیارت در داخل کشور، روندها و فرایندهای مختلفی را دربرمی‌گیرد و مقاصدی چندگانه (همچون مشهد و قم) را به‌عنوان مقصد عمدۀ سفرهای زیارتی در داخل کشور شامل می‌شود. میان مقاصد سفرهای زیارتی، شهر مقدس مشهد به علت وجود بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) جایگاه خاصی دارد. بنابر بررسی‌های انجام‌شده، تعداد زائران و گردشگران ورودی به کلان‌شهر مشهد در سال 1388 معادل حدود نوزده میلیون برآورد گردیده است.[1] ورود این تعداد از زائران به کلان‌شهر مشهد، فارغ از مقیاس سفر خارجی یا داخلی، سبب شده است که این کلان‌شهر دومین کلان‌شهر مذهبی جهان از نظر ورود زائر به‌شمار آید. علاوه بر آن، کلان‌شهر مذهبی مشهد دارای حوزۀ نفوذ بین‌المللی است و به دلیل هم‌جواری با کشورهای مسلمان، بزرگ­ترین مرکز جذب گردشگران مذهبی و زائران در نیمۀ شرقی و شمال شرقی ایران است. موقعیت کلان‌شهر مشهد به‌عنوان گرانیگاه امر زیارت در کشور و ورود چنین حجم بالایی از مسافران باعث شده است که کارکرد اقتصادی شهر مشهد به سوی تأمین خدمات مورد نیاز زائران توسعه یابد و افق­های پیش­رو نیز در این زمینه دارای اهمیت باشند. به علت وجه غالب اقتصاد زیارت در شهر مشهد (مافی و سقایی، 1389: 288)، گونه‌شناسی این اقتصاد همبستگی خاصی را میان بخش‌های مختلف اقتصاد شهری در زمینۀ خدمات‌دهی به زائران نشان می‌دهد. با وجود این، کنش اقتصادی زیارت بیشتر در بخشی از فضای شهری مشهد انجام می‌گیرد که در حقیقت محدودۀ خدمات‌دهی به زائران و فضایی است که زائران در آن می­توانند به انواع خدمات مورد نیاز خود دسترسی داشته باشند. این امر شهر مشهد را بدل به فضا/ مکانی می‌کند که متن فضایی زیارت در کنش مابین زائر/ مجاور تولید شده است. این متن فضایی باتوجه به ویژگی‌های درون‌متنی برآمده از سنت و آداب و رسوم بومی منحصربه‌فرد است و در کنار موقعیت جغرافیایی و جایگاه شهر مشهد در جهان تشیع، اهمیت پدیدۀ زیارت در این شهر و متن فضایی تولیدشده را دوچندان کرده است. از این رو، هدف اصلی این مقاله در وهلۀ اول تبیین و توضیح چگونگی تولید متن فضایی زیارت امام رضا (ع) است. در واقع تلاش بر این امر استوار می‌گردد که در جهت شناخت علمی دقیق‌تر فرآیند زیارت و پیامدهای حاصل از آن در کلان‌شهر مشهد دریچۀ دیگری را بگشاید که از این منظر پردازش و تحلیل بهتری از مسائل و مشکلاتی فراهم آورد که کلان‌شهر مشهد در جهت میزبانی از حجم بسیار گستردۀ زائران با آن‌ها روبه‌رو است. بررسی این متن فضایی تولیدشده می‌تواند نتایجی به دست دهد که در جهت برنامه‌ریزی برای تجربۀ زیارت متناسب زائران و پایداری منابع اقتصادی میزبان مورد استفاده قرار گیرد.

 

متن فضایی زیارت

 تولید فضا یا فضامندی[2] از مفاهیم خاصی است که بنیان تحلیل مسائل اجتماعی از دیدگاه پساساختاری بر آن استوار است. این مفهوم برگرفته از اندیشه‌های هنری لوفور[3] نظریه‌پرداز فرانسوی است[4] که در کتاب مهمش به نام تولید فضا[5] که در سال 1991 منتشر شد بیان شده است. لوفور فضا را نه موجودی ذهنی و نه موجودی عینی می‌داند، بلکه از دید وی، فضا واقعیت و مجموعه‌ای از روابط و اشکال اجتماعی است. لوفور می‌نویسد: «فضا یک محصول است... واقعیتی از خود دارد، واقعیتی که هرچند شباهت‌هایی با کالاهایی مثل پول و سرمایه دارد، اما از آن‌ها مجزاست... به هرحال فضای تولیدشده ابزار تفکر و کنش نیز هست...» (افروغ، 1377: 18). از دیدگاه لوفور، «فضا یک تولید اجتماعی است و تولید فضا مثل تولید کالاهای تجاری است. در جامعۀ سرمایه‌داری، تولید فضا، جهت دستیابی به سود بیشتر است» (شکویی، 1375: 298). هدف لوفور از این اندیشه از یک سو متن‌دارکردن فضا و نشانه‌شناسی حاصل از آن است و از دیگر سو در پی آن است که با تلفیق فضای ذهنی با بسترهای اجتماعی و فیزیکی آن، این ذهنیت را به درک سیاسی و اقتصادی دخیل کند (مدنی‌پور، 1384: 22). در واقع، او با بیان تثلیثی ادراکی پیرامون سه فضای عینی، انتزاعی و فضای بازنمایی به بیان نظریۀ تولید فضا می‌پردازد. از این رو فضا تولید می‌شود و سازمان می‌یابد. فضای جغرافیایی فضایی اجتماعی است و صورت‌ها و ساخت‌های آن آفریدۀ کنش انسانی است (شبلینگ، 1377: 108). شکل 1 ابعاد نظریۀ تولید فضای لوفور را نشان می‌دهد.

بر مبنای نظریۀ لوفور و مدلی که ارائه داده است، اگر تولید فضا، یا به تعبیر سوجا، فضامندی را محصولی اجتماعی در نظر بگیریم که عنصر جدانشدنی ساخت مادی و ساخت­مند شدن زندگی اجتماعی است (افروغ، 1377: 18)، می‌توان بر این مبنا تولید متن فضایی زیارت امام رضا (ع) را تبیین کرد. 

ما با دو بعد از پدیدۀ زیارت روبه‌رو هستیم. بعد اول جنبۀ معنوی سفر زیارتی است که ناشی از دین و مذهب است و در واقع انگیزش را در سفرهای زیارتی شکل می‌دهد. زیارت که در ارتباطش با دین‌داری مفهوم می‌یابد، بخشی از مناسک دین محسوب می‌شود. یکی از مشخص­ترین و بارزترین ابعاد دین بعد مناسکی آن است، به‌حدی که برخی از اندیشمندان این بعد را مهم‌ترین بعد دین معرفی کرده‌اند. مناسک دینی خود به دو دستۀ مناسک جمعی و فردی تقسیم‌پذیر است (دورکیم، 1383 به نقل از کاظمی و فرجی، 1388: 18-17). زیارت در واقع تداعی‌گر مناسک جمعی است. در واقع زیارتبازتاب فضایی انگیزه‌های دینی در پرتو سنت، رویکرد به جهان‌زیست‌های کوچک‌مقیاس را می‌آغازد و در فراگشت تاریخی خود در روندی از نوآوری‌های تکنولوژیکی و مدیریت برآمده از دانش و قدرت حاکم بر نظام گفتمانی، مقیاس وسیع می‌یابد و اکتشافات بسیاری را از «بودها» به عمل می‌آورد. با وجود این، در کشاکش تذکر ناشی از سنت بازمی‌تند تا بعد از آن پیش‌برندۀ امر اقتصادی باشد. در واقع، زیارت رنج سفر بردن، شناختی از ناشناخته‌های معنوی و گسترش دامنۀ آگاهی در افق‌های اسطوره‌ای دین‌شناسانه (دین‌باوری) و ماوراءالطبیعه است (سقایی و جهان‌تیغ، 1390). زیارت در معنای سنتی و تاریخی آن عبارت از سفری فیزیکی است در جستجوی حقیقت و در جستجوی آنچه مقدس و مبارک است (ووکونیک، 1996)؛ سفری به سوی مکانی که قدرت و مشیت الهی به‌یک‌باره در آن پدیدار شده است (دسوسا، 1993). زیارت در راستای هویت ـ هستی جوامع سنتی، یکی از شیوه‌های بافت‌مند از انگیزه‏های درهم‏بافته‏ای از تقابل‌ها و تخالف‌ها است که از تضادها و تفاهم‏های بین مفاهیم و دال‏های فضای سنتی برخاسته و تبلور عینی یافته است (سقایی، 1388).

بعد دیگر زیارت جنبۀ مادی این پدیده است. زیارت به دلیل حوزه و تأثیر مکانی آن پدیدۀ مهمی محسوب می‌شود (کالینز-کرینر، 2010: 153). زیارت به‌عنوان سفری مذهبی به مقاصد متفاوتی انجام می‌پذیرد که با مکان مذهبی و موقعیت جغرافیایی ـ فضایی آن رابطۀ مستقیم دارد (کارار، 2010: 99). به عبارت دیگر، زیارت درقالب سفر به مناطق جغرافیایی مختلف دارای الگوهای فضایی متفاوت است. اگر مکان زیارت در شهرها واقع باشد، زیارت و سفر زیارتی در وابستگی تام با ویژگی‌های شهری است و اگر مکان مذهبی در مناطق طبیعی یا روستا واقع باشد، ویژگی‌های مربوط به آن فضای جغرافیایی در فرآیند زیارت و سفر مذهبی تأثیرگذار است. در واقع، هر مکان مذهبی در هر نقطه از جهان ایفاگر نقشی بسزا در فرهنگ دینی مردمان آن سرزمین است. با درنظرگرفتن این نکته، ایجاد و توسعه و تجهیز کمی و کیفی امکانات لازم برای حضور زائران در یک شهر زیارتی ضرورتی اساسی است. مجموع چنین تمهیداتی، که درنهایت موجب جذب زائران خواهد شد، ایجاد و ارتقای مطلوبیت لازم برای شهر زیارتی را در پی خواهد داشت. با تجمیع این دو بعد در چارچوب نگرشی پساساختاری می‌توان زیارت را این‌گونه تعریف کرد: «زیارت» عبارت است از نیت و اقدام به انجام مناسک مذهبی مأثور در مکان مقدس به قصد تقرب، طلب حوایج، تشفی صدور و تبدیل احوال. پیداست که این امر والا یا مستقیماً در حرم مطهر صورت می‌پذیرد یا متوجه آن مکان مقدس است. زائر برای آنکه پای در این مرحله بگذارد و از آن بهرۀ کافی ببرد باید پشتیبانی شود و این پشتیبانی در دو سامانۀ دیگر (به لحاظ کمی و کالبدی کلان‌تر) انجام می‌شود.

با توجه به این تعریف و الزامات آن، زیارت امام رضا (ع) در دو سطح می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد: سطح اول که در واقع مقیاسی جهانی دارد و دربرگیرندۀ کنش‌های برون‌متنی است و به‌عنوان «منظومۀ زیارت» قابل تحلیل و بررسی است و سطح دوم که مقیاس شهری/ منطقه‌ای و کنش‌های درون‌متنی همان «متن فضایی» زیارت است.

درباب متن فضایی زیارت امام رضا (ع) برمبنای مدل مفهومی ارائه‌شده، لازم است سه سطح را مدنظر قرار دهیم. در وهلۀ اول، سطح انتزاعی قرار می­گیرد که ناشی از مبادله‌ای است که برمبنای ارزش حاکم یا شیوۀ تولید است. در این باره، در متن فضایی زیارت، می‌توان جنبۀ معنوی زیارت را که برخاسته از نظام ارزشی مختص به خود است و ریشه در باورهای دینی و مذهبی دارد، معادلی از فضای انتزاعی محسوب کرد. علاوه بر فضای انتزاعی، در مقیاس کلان و خرد نیز استفاده از ارزش در متن فضایی زیارت پیرامون سیاست‌های کلان ملی و سیاست‌های منطقه‌ای و شهری تبلور می‌یابد که در ابعاد ملی منتج به منظومۀ زیارت می‌گردد و در سطح منطقه‌ای و شهری بهره‌مندی مادی و معنوی مجاوران را از جریان زیارت شکل می‌دهد.

برمبنای نظریۀ تولید فضا، محقق باید درصدد درک آثار انسانی و دستاوردهای جامعه‌هایی باشد که چنین فضایی را تولید کرده‌اند. در واقع، می‌توان تولید فضا را به‌مثابۀ تولید متن مدنظر قرار داد که با آن همه پیچیدگی نیازمند خوانشی درست و منطقی است. فضا به‌عنوان متن فضایی، وقتی تولید می­شود، حاصل کنشگران اجتماعی و ساختار متقابلی است که به شکل‌گیری چنین متنی منتهی شده است، پس نیازمند بررسی‌ها و موشکافی‌های بسیار دقیق است. در سطح کنش مستقیم در تولید فضا با فضای عینی مواجه هستیم. در این زمینه در متن فضایی زیارت، تقابل و تعامل دودویی زائر/ مجاور در تعیین سطح کنش اهمیت دارد؛ به‌گونه‌ای که در محدودۀ شهر زیارتی با کنش مستقیم میان زائر/ مجاور روبه‌رو هستیم و در دیگر محدوده‌های شهر با کنش غیرمستقیم این دو برخورد می‌کنیم. باید دانست که در اجتماع انسانی نمی‌توان به مطالعۀ نظمی پیشاپیش برقرارشده پرداخت و فضا را امری مطلق و ازپیش‌موجود در نظر گرفت. در غیر این صورت، محقق علوم اجتماعی را تاحد یک بازرس دکور تقلیل داده و مانع درک درست از تولید فضا که زادۀ حرکت مداوم کنشگران اجتماعی است خواهیم شد. به بیانی دیگر، «فضای ما فضایی پرومته­وار[6] و ساخته و پرداختۀ دست انسان است» (شبلینگ، 1377: 108). در تولید متن فضایی زیارت در تبلور عینی و انتزاعی فضا، کنشگری زائر و مجاور در محدوده‌های مشخصی از مکان شهری که از آن باعنوان شهر زیارتی یاد می‌شود به شکل‌گیری فضای عینی تولیدشده از این کنش منتهی می‌شود و در ابعاد کلی که کنش اصلی مابین نهاده‌های محصول زیارت و تقاضای زیارت در شهر مشهد است گونه‌ای تولید فضای انتزاعی از متن فضایی زیارت امام رضا (ع) شکل می‌گیرد.

با این تفاصیل می‌توان گفت در جریان زیارت در شهر مشهد متن فضایی شکل می‌گیرد که توسط کنش زائر/مجاور تولید شده است. زیارت به‌عنوان مناسک دینی متأثر از اعتقادات و عقاید فرد است و از طرف دیگر زیارت و سایر مناسک دینی به تحکیم باورها و اعتقادات دینی منجر می­گردد. گیرتس در این­باره می­گوید: «مهم‌ترین ویژگی دین ایمان است و مکانیسم ایجادکنندۀ ایمان مناسک است؛ ایقان دینی در جریان مناسک ایجاد می­شود (همیلتون، 1387: 270). در واقع زیارت فضا را به‌عنوان تصوری معمولی با وارونه‌کردن گردش آن و فرمول‌سازی دوباره به‌مثابۀ ساخت اجتماعی و فرایند تولید فضا مدنظر قرار داده (روسنائو، 1380: 122) و از این طریق فضاهای جدید تعامل پیچیده‌ای را در رابطه با کنش اجتماعی میان زائر/ مجاور در مقیاسی خاص برقرار کرده است. متن فضایی زیارت در بازتولید انسجام اجتماعی با ایدۀ «حوزه‌زدایی»[7] (دلوز، 1984) قابل پیگیری است که در آن زائران و مجاوران در محوریت تعامل با دیگر گروه‌ها و اقوام در شهر زیارتی در رابطه با یک زبان مشترک دینی که برخاسته از ایمان و باور است در پیوند با کنش اجتماعی، تولید متن فضایی زیارت را فراهم می‌آورند. در این زمینه شکل 2 مدلی مفهومی از تولید متن فضایی زیارت امام رضا (ع) را نشان می‌دهد.

 

شکل 2. مدل مفهومی تولید متن فضایی زیارت امام رضا (ع)

نظریۀ تولید فضا برمبنای کنش انسانی بستری فراهم می‌آورد تا متن فضایی در برابر همۀ کوشش‌های یکتاباوری همچون ساختارگرایی، پوزیتیویسم و دیگر کلان‌روایت‌های فروکاهنده که در پی موقوف ساختن دلالت‌های چندگانۀ متن فضایی هستند ایستادگی کند. در واقع متن فضایی امکان فهم رویدادهای گوناگونی را فراهم می‌کند که علیه نظم مسلط پارادایم کهنه هستند. این نگاه، درک ما را از فرآیند حذف‌شدگی گفتمان‌های بینامتنی حاشیه‌ای موجود در سطح جهان غنا بخشیده، تحلیل بحران‌های موجود در اجتماع انسانی را امکان‌پذیر می‌کند  (بارنت، 2005: 239) و از آنجا که کارآمدی اندیشه در گرو داشتن همبستگی درونی میان عناصر گوناگون آن است، درنظرگرفتن فضا به‌عنوان متن فضایی و واسازی آن سبب می‌شود که اندیشۀ «ایجاد همبستگی و انسجام»[8] با توجه به واقعیت‌های فضایی، جانشین تلاش برای رسیدن به عینیت‌های پوزیتیوستی شود که فضا را فی‌ذاته موجود و قابل اندازه‌گیری می‌دانند.

از این رو، تولید متن فضایی زیارت باعنوان یک دیدگاه با تأکیدی که بر نفی «تقسیم‌شدگی، ناهمگونی و تناقض» (دریدا، 1994: 91) دارد، هویت غیرمحلی را درهم فرو می‌ریزد و خصلتی ناتمام می­یابد. این رویکرد به هویت باعث شده که مرز میان زائر/ مجاور و فضای تولید‌شده دچار ریزش گردد. بدین‌گونه متن فضایی و کنشگران اجتماعی فضا اهمیتی دوچندان می‌یابند. اهمیت کنشگران اجتماعی در چارچوب تولید متن فضایی زیارت با تأکید بر هویت دینی مانع از «انکارها و جداسازی‌ها در هویت‌ها [ی فضایی و بومی]» (دریدا، 1978: 168) شده و از این طریق تقابل دودویی زائر/ مجاور فرومی‌پاشد (دیکسون، 2005: 244). در واقع محقق در این رویکرد به مطالعۀ فضایی می‌پردازد که حاصل کنشگران خاص خویش است و قابلیت تعمیم به دیگر متن‌های فضایی مشابه را ندارد، بلکه به درصد همپوشی فضاهای بینامتنی در بررسی تطبیقی و مقایسه‌ای اهمیت دوچندان می‌بخشد. از این رو اهمیت فرد و انگیزۀ او در کنش مورد توجه قرار می‌گیرد و مرکز محوری ساختار به‌عنوان یک اصل بنیادی به چالش کشیده می‌شود.

متن فضایی زیارت محیط کنش میان زائران و مجاوران است. از همین تعریف پیداست که منظور از مجاوران نه تمامی شهروندان مشهد، بلکه گروهی از ایشان است که با حضور در متن فضایی زیارت و با مشارکت در تقویت جاذبه‌ها، تسهیل دسترسی، تأمین زیرساخت، عرضۀ خدمات میزبانی و حضور در عناصر منادی و سازمانی با زائران به کنش می‌پردازند (سقایی، 1385).کنش اجتماعی میان زائران و مجاوران، زائران و زائران و مجاوران و مجاوران، گسترۀ وسیعی از متن فضایی زیارت را (از طریق افزایش جاذبه‌ها و توان میزبانی) در مقیاس شهر زیارتی شکل می‌دهد. در این میان، متن فضایی زیارت در بستری کالبدی امکان تجلی دارد که شهر زیارتی خوانده می‌شود. محدودۀ تجلی متن فضایی زیارت (کنش زائر- مجاور)، شهر (شامل حیات شهری، سیمای شهری، ساختار فضایی – کالبدی و شهر تعاملات اجتماعی) با مقتضیات حضور زائران رضوی و انتظارات ایشان از شهر میزبان هماهنگ است. در این راستا شهر زیارتی به‌عنوان تجلی‌گاه متن فضایی زیارت جایگاه بااهمیتی دارد.

شهر زیارتی

شهر مشهد کلان‌شهری (یا حتی جهان‌شهری) است با بیش از 5/2 میلیون‌نفر جمعیت و بیش از 27 هزار هکتار مساحت (شهرداری مشهد، 1390). پیداست که منشأ پیدایش این شهر تاحد بسیار زیادی متکی بر وجود مرقد مطهر حضرت رضا(ع) است و البته تخلیۀ تاریخی شهر توس در اثر حملۀ مغول و کوچ توس‌نشینان محصور در ناامنی به سوی این شهر و سپس حوادث روزگار نادر، و نزدیک‌تر به زمان حاضر، کوچ جنگ‌زدگان جنوب کشور در آغاز جنگ تحمیلی نیز در تغییر بافت جمعیتی و سپس نگرش اجتماعی شهر مؤثر بوده است. این امور به همراه مشاهدۀ وضع کنونی شهر مشهد و جهشی که پیش‌بینی می‌شود، نشانگر آن است که نمی‌توان کل وسعت شهر را «شهر زیارتی» نامید. بخشی از شهر در پهنۀ غربی آن همانند سایر شهرهای ایران زندگی خود را دارد، هرچند از برکت وجود زائران رضوی نیز متنعم است. بنابراین تعیین محدوده‌ای کالبدی (هرچند نه به صورت حلقه‌ای، بلکه به شکل ستاره‌ای به همراه کانون‌های ناپیوسته) برای «شهر زیارتی» (یعنی محل بروز متن زیارت و کنش اجتماعی پدیدآورندۀ آن) ضروری است. لیکن در اینجا لازم است این محدوده که کنش مستقیم مابین زائر و مجاور در آن رخ می‌دهد به لحاظ اجتماعی تعریف شود:

شهر زیارتی بخشی از شهر است که با حضور زائران حیات می‌یابد و کنش اجتماعی غالب در آن به تولید متن فضایی زیارت منتهی می‌شود. عرضۀ خدمات اقامت، خرید و بازارگردی، عرضۀ خدمات پذیرایی، بهداشت و سلامت و سایر عرصه‌ها در حوزۀ این کنش قرار می‌گیرد و البته پیداست که این محدوده در زمان‌های مختلف (برحسب آهنگ زیارت و تقویم زیارت) فشرده و گسترده می‌شود. قبض و بسط اجتماعی و کالبدی شهر زیارتی هم موجب تزریق حیات ناشی از زیارت به سایر حوزه‌های شهری است و شرط لازم توانمندسازی شهری به منظور عرضۀ خدمات کافی به زائران است.

همان‌گونه که در شکل 3 نشان داده شده، شهر زیارتی و در واقع محدودۀ کنش زائر و مجاور مابین اماکن مقدس و دیگر محدوده‌های شهر مشهد مقدس قرار دارد که حیات شهری مختص به خود را دارند. مکان مقدس که در این متن فضایی حرم مطهر امام رضا (ع) است نشان‌دهندۀ آن است که تجربۀ تقدس، بخصوص در گفتمان‌های توحیدی، بر بعد مکانی یک مکان صحه می‌گذارد، بنابراین مکان‌های مقدس معمولاً به نوعی فناناپذیر هستند، که البته در تضاد با فانی‌بودن انسان‌ها قرار می‌گیرد. اماکن مقدس وابسته به سنت‌های دینی، مدت‌ها پس از درگذشتن انسان‌های مؤمن همچنان پابرجا هستند. در واقع، این مکان‌ها نماد فناناپذیری دین و جامعۀ دینی معتقد به آن‌ها شناخته می‌شوند؛ نمادی که دارای معناست. این مکان‌ها از اعتبار و ارزش بیشتری برخوردارند، چراکه تقدس بیشتری دارند و حضور در آن‌ها باعث می‌شود انسان راحت‌تر بتواند با منبع مقدس رابطه برقرار کند. بنابراین، زائران و بازدیدکنندگان بسیاری برای تجربه‌های معنوی و روحانی از مکان‌های دور و نزدیک به مکان‌های مقدس می‌روند و در این مکان‌ها به دنبال تحولی هستند که در عبادتگاه‌های نزدیک و معمولی محل زندگی­شان قابل تجربه نیست، در واقع همین انگیزه برای بهره‌گیری از فضا و مکانی مقدس عامل اصلی سفرهای مذهبی است.

شهر زیارتی محدودۀ کنش مستقیم است. در مکان مقدس جنبۀ معنوی و روحانی زائر برجسته شده و مناسک مذهبی متعلق به خود را دارد. فراتر از مکان مقدس، زائر جهت رفع احتیاجات مادی خود در کنش مستقیم با مجاوران قرار می‌گیرد (سقایی، 1383: 114). عرضۀ خدمات به زائران و استفادۀ زائران از این‌گونه خدمات دوری است که در تعامل و تقابل زائر و مجاور می‌چرخد. محدودۀ شهر زیارتی نیز به نسبت فعالیت‌های مرتبط با خدماتی که به زائران ارائه می‌دهد تعریف می‌شود. با توجه به عرصۀ کنش و فضای عینی کنشگری زائر و مجاور، می‌توان محدودۀ زیر را به‌عنوان شهر زیارتی با کاربری‌های مختص به خدمات زیارت محسوب کرد.

 

به طور کلی و با توجه به مباحث مطرح‌شده می‌توان «شهر زیارتی» را به صورت زیر تعریف کرد:

«شهر زیارتی عبارت است از مسیرهای منتهی به حرم مطهر و بافت‌های شهری حاشیۀ آن به همراه نقاط شهری مربوط به این مسیرها که خدمات مورد نیاز زائران در آن دارای ضریب تراکم بالایی است. این مناطق به‌واسطۀ تردد و اقامت زائران بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) نسبت به سایر نقاط شهری از امتیازات ویژه‌ای برخوردار خواهد شد. توسعۀ مدنظر در این محدوده توسعه زیارت و گردشگری مذهبی است» (مافی و سقایی، 1388: 17).

 


 

واسازی متن فضایی زیارت

پژوهش تولید متن فضایی زیارت امام رضا (ع) به تفصیل مورد بحث قرار گرفت و مفاهیم موردنظر بررسی شد. در این بین متن فضایی تولیدشده واجد برخی ویژگی‌ها و تقابل‌هایی است که بر تولید متن فضایی بهینه که به پایداری گرایش دارد تأثیرگذار است و ضروری است که شناخته شود. از جملۀ این موارد تقابل‌هایی است که مابین زیارت و گردشگری در این متن فضایی شکل گرفته است.

زیارت/گردشگری: تداخل در حوزه های مختلف متن فضایی زیارت ناشی از تقابل ها و تضادهایی بوده که در جهت عکس یکدیگر عمل می کنند.این امر خود ناشی از برداشت‌هایی است که از دو دیدگاه نشئت می‌گیرد؛ یکی از این دیدگاه‌ها متن فضایی زیارت را تنها مختص به زیارت دانسته و هیچ‌گونه جذابیت غیرزیارتی را درکنار زیارت برنمی‌تابد. از این منظر، زائران انگیزۀ معنوی و مذهبی دارند، در حالی که گردشگران با انگیزۀ آموزشی، لذت‌جویی و استراحت به سفر می‌روند (کوهن، 1992؛ دسوسا، 1993). از این منظر لازم است تمامی توجه‌ها معطوف به زیارت و تعمیق آن باشد و دیگر جذابیت‌ها که مانع این تعمیق هستند حذف شوند.

در مقابل، دیدگاهی در متن فضایی زیارت امام رضا (ع) قابل شناخت است که تمامی فرآیند زیارت را به مفهوم گردشگری فرومی‌کاهد. از این منظر باید تلاش کرد که حداکثر بهره‌مندی اقتصادی از زائران و گردشگران فراهم آید و این جز با افزایش طول مدت اقامت و افزودن دیگر جذابیت‌ها بر متن فضایی زیارت امکان‌پذیر نیست. در واقع زائران بسان خریدارانی محض محسوب می‌شوند که محصول گردشگری با بالاترین قیمت به آن­ها فروخته می‌شود.

این دو دیدگاه و پیامدهای مدیریتی و سیاست‌گذاری‌های آن­ها در تولید متن فضایی زیارت پیامدهای بسیاری برجای نهاده و روندهای غیرپایدار را بر متن فضایی زیارت تحمیل می‌کند. در این باره می‌توان به مدل ارائه شده توسط اسمیت اشاره کرد (شکل 4) که بیانگر زنجیرۀ زیارت و گردشگری است.

 

در مدل 4 تمایزی بین زیارت و گردشگری وجود دارد که آن دو را در دو قطب متضاد یک محور و در میانۀ این محور ترکیبی از تقدس و سکولاریته قرار می­دهد؛ نقطه­ای که از آن به‌‎عنوان گردشگری مذهبی نام برده می­شود. به اعتقاد اسمیت این الگو نشان‌دهندۀ تمایلات و علایق متغیر مسافران است که می­توانند در برهه­ای گردشگر یا در زمانی دیگر زائر باشند، بدون آنکه خود نیز از این امر آگاه باشند.

با وجود این، مذهب نقش کلیدی در توسعۀ تفریحات در طول قرن‌ها بازی کرده است و مردم را در بهره‌گیری از زمان فراغتشان تحت‌تأثیر قرار داده است (تیموتی و اولسون، 2006: 3). به‌گونه‌ای که مک‌کنل (مک‌کنل، 1992) به تعاملاتی اشاره می‌کند که بین گردشگری و زیارت وجود دارد و سبب رشد و گسترش هردو در ترکیب با هم بخصوص در مناطق مذهبی می‌شود و گونه‌ای تعادل را مابین گردشگری و زیارت در ابعاد مختلف شکل می‌دهد. گاهی نیز تقابل‌هایی مابین زیارت و گردشگری دیده می‌شود، بخصوص زمانی که ترکیب زیارت و گردشگری امکان حضور گردشگرانی را با عقاید متعارض در مکان‌های مذهبی فراهم می‌آورد که شکل‌دهندۀ مناقشات خاصی است (هندرسون، 2003: 447). ولی امروزه جمع کثیری از محققان بر ارتباط زیارت و گردشگری تأکید می‌کنند و اصطلاح «گردشگری مذهبی» را در تجمیع این دو به‌کار می‌برند. از این منظر، زائر همان گردشگر (گردشگر مذهبی) است که با فاکتورهای مذهبی یا معنوی انگیزه پیدا کرده است. اکثر محققان امروزی تمایزی بین گردشگر و زائر قائل نمی‌شوند و اتفاقاً «زیارت» به‌عنوان شکلی از گردشگری پذیرفته شده است (فلیشر، 2000؛ مک‌کنل، 1992؛ کالینز-کرینر، 2000). این دیدگاه سبب می‌شود که تقابل دو دیدگاه موجود در متن فضایی زیارت امام رضا (ع) جنبه‌ای تعاملی یابد و تحت عنوان گردشگری مذهبی یا آنچه این روزها در ادبیات تحقیق زیارت در مشهد تکرار می‌شود «زیارت و گردشگری مذهبی» متبلور شود. به همین دلیل، امروزه گردشگری مذهبی در اجزای متعدد و انواع مختلف، درقالب ساختار و ابعاد وسیعش توانسته خود را در متن فضایی زیارت امام رضا (ع) جای دهد و لازم است که جهت پایدارسازی متن فضایی مورد تأکید قرار گیرد.

گونه­شناسی زائران: در متن فضایی زیارت امام رضا (ع) گونه­شناسی هم از جملۀ مباحث مهم در واسازی متن فضایی زیارت است. کوهن دربارۀ گونه­شناسی گردشگری با تأکید بر سفرهای زیارتی الگوهایی ارائه می‌دهد (شکل 5). کوهن سه طریقۀ کسب تجربه به‌وسیلۀ گردشگر را به صورتی ترسیم می‌کند که در آن زیارت و سرگرمی در دوسو و کسب تجربه در میانه قرار می­گیرد. بر این اساس زیارت ژرف­ترین تجربۀ بازدیدکننده از مکانی مقدس را به همراه دارد و هویت‌بخشی دینی اثر برآمده از آن است. در متن فضایی زیارت در شهر مشهد در یک سو زائرانی وجود دارند که در کنش‌پذیری با مجاوران دارای ویژ‌گی‌ها و نیاز‌مندی‌های خاص خود هستند که در روندی از تعامل و گسست با مجاوران تبلور می‌یابد. با درنظرگرفتن این نکته که سفرهای زیارتی به این کلان‌شهر از حالت تک‌انگیزه‌ای (برپایۀ زیارت) به چندانگیزه‌ای (با اولویت زیارت) تغییر یافته است، می­توان زائر، گردشگر ـ زائر و گردشگر مذهبی را شناسایی کرد.

اولین تیپ قابل‌شناخت در متن فضایی زیارت امام رضا (ع) زائر است که وابسته به مکان مذهبی است و شعاع جابه‌جایی او در محدودۀ شهر زیارتی و نزدیک­ترین مکان‌ها به حرم مطهر است و بیشترین زمان ممکن را به زیارت اختصاص می‌دهد. دومین تیپ، گردشگر ـ زائر است که زیارت انگیزۀ اصلی اوست، ولی درکنار آن انگیزه‌های دیگری همچون خرید و بازدید از بازارها و مکان‌های تجاری نیز وجود دارد و بیشترین وقت خود را به زیارت می‌گذراند و ساعاتی از شبانه‌روز را به دیگر انگیزه‌ها اختصاص می­دهد. این تیپ در متن فضایی زیارت امام رضا (ع) از اکثریت برخوردار است. سومین تیپ گردشگر مذهبی است که علاوه بر زیارت، تمایل به بازدید از دیگر جذابیت‌های غیرزیارتی موجود را نیز دارد و به پیرامون شهر سفر می‌کند و از جاذبه‌های پیراشهری بازدید می‌کند و بالاترین درصد جابه‌جایی و تحرک را دارد. در این زمینه شناخت این سه تیپ و پیامدهای تأثیرگذار آن‌ها در تولید متن فضایی زیارت امام رضا (ع) از اهمیت بسیاری برخوردار است. برخی از ویژگی‌های این سه تیپ در جدول 1 آمده است.

جدول 1. ویژگی‌های تیپ‌های زیارت و گردشگری در کلان‌شهر مشهد

تیپ

شعاع عملکرد از حرم

(مسافت استاندارد)

انگیزه

(اولویت اول)

انگیزه

(اولویت دوم)

اقامت

زائر

3 کیلومتر

زیارت

زیارت

غیررسمی/مهمان‌پذیر

زائر ـ گردشگر

8 کیلومتر

زیارت

خرید

هتل آپارتمان

گردشگر مذهبی

24 کیلومتر

زیارت

خرید/ بازدید

هتل

 

نتیجه‌گیری

متن فضایی زیارت امام رضا (ع)، همان‌گونه که در این مقاله مورد بحث قرار گرفت، در محدوده و کنشگری متعددی تولید می‌شود. در این میان، نکتۀ اصلی در شناخت متن فضایی زیارت امام رضا (ع)، ویژگی‌های این متن فضایی است که در محدودۀ پیرامونی مکان مقدس و در شعاعی خاص شکل می‌گیرد که شهر زیارتی نامیده می­شود. این مختصات و ویژگی‌های متن فضایی تولیدشده ضرورت تفکیک فضایی مابین این متن و فضای شهری را شکل می‌دهد.

سامان‌دهی و توسعۀ متن فضایی زیارت امام رضا (ع) و توسعۀ فضای شهری هرچند در مقیاس کلان بخصوص در ارتباط با فضای انتزاعی همپوشی بالایی دارند، ولی از لحاظ کارکردی نیازمند تفکیک فضایی هستند. این امر از آنجا ناشی می‌شود که ساماندهی و توسعۀ متن فضایی زیارت، نیازمند زیرساخت‌ها و امکانات خاصی است که در زمینۀ خدمات‌دهی به زائران مورد نیاز است. این سامان‌دهی و توسعه نیازمند درنظرگرفتن افزایش کیفیت تجربۀ زیارت به‌وسیلۀ افزایش کیفیت خدمات زیارت است. از این رو مبنای توسعۀ اصلی بنیادین را در زمینۀ رضایت‌مندی زائران دربرمی‌گیرد، در حالی که توسعۀ فضای شهری مربوط به ساکنان شهر مشهد است. بدین معنا که ساکنان شهر مشهد هرچند از لحاظ اقتصادی و اجتماعی از مسافرت تعداد زیادی زائر به این کلان‌شهر سود می‌برند، خود نیز برای بهبود کیفیت زندگی شهری یا محیط زیست شهری خود نیازمند پارامترها یا عوامل مختلفی هستند و از آنجا که توسعۀ فضای شهری امری چندبعدی است، التزام به آن راهبردهایی را در زمینۀ تفکیک فضایی در کلان‌شهر مشهد دربرمی‌گیرد. این امر مستلزم آن است که بخش تجارت زیارت (TBD) (پاپلی یزدی و سقایی، 1390: 195) در وهلۀ اول در متن فضایی زیارت امام رضا (ع) مورد شناخت و بررسی قرار گیرد.

درباب تولید متن فضایی زیارت امام رضا (ع)، تأثیرگذاری روند زائرپذیری و انطباق‌های درون و برون‌متنی بخصوص درمورد «منظومۀ زیارت» با توجه به عرصه‌های مختلفی همچون عرصۀ خدمات رفاهی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی/مکانی و نظیر این‌ها، تحولات و چالش‌های بسیاری را شکل داده که ضرورت سامان‌دهی و توسعۀ متن فضایی زیارت را بیش از همیشه فراهم آورده است. بخصوص ترسیم افق‌هایی از چشم‌انداز، همچون جذب 40 میلیون زائر تا سال 1404، نشان‌دهندۀ این مهم است که پیش‌یابی یا به‌عبارتی آینده‌پژوهی عرصه‌های مختلف متن فضایی زیارت امام رضا (ع) باید بر بنیان طرح‌های متفاوتی انجام گیرد تا با فرض افزایش شمار زائران با توجه به آنچه در سند توسعه و چشم‌انداز آتی آمده، چگونگی توسعۀ کمی و کیفی متن فضایی زیارت در حالات مختلف مشخص گردد. بدین منظور با درنظرگرفتن متن فضایی زیارت امام رضا و در تطبیق با چشم‌انداز آتی ترسیم‌شده، نمودار 1 طرح‌های مختلفی را از پیش‌یابی متن فضایی زیارت بیان می‌کند.

 

نمودار 1.  پیش‌یابی سناریوهای مختلف متن فضایی زیارت امام رضا (ع)

بر مبنای این نمودار طرح‌های مختلف متن فضایی زیارت امام رضا (ع) به شرح زیر است:

v   وضع فاجعه: چنانچه فرسودگی زیرساخت‌ها و شبکۀ خدمات رفاهی موجود متن فضایی زیارت، فاصلۀ آن را از نیازها و توقعات زائران افزایش دهد و اقدامات جبرانی برای کاهش این فاصله انجام نشود، فاجعه روی می‌دهد.

v   وضع بحرانی: چنانچه اقدامات برنامه‌ریزی‌شده تنها برای نگهداری وضع موجود متن فضایی زیارت کفایت کند و اقدامی برای توسعه و ارتقا انجام نشود، فاصلۀ کیفیت خدمات از نیازها و توقعات مدام افزایش می‌یابد و بحران روی می‌دهد.

v   وضع بینابین: طرح ترکیبی و توصیه‌شده نشان‌دهندۀ روندی است که طی آن افزایش کیفیت و معیارهای فنی متن فضایی زیارت با سرعت کمی بیشتر از سرعت افزایش جمعیت و ماندگاری زائران صورت پذیرد و اقدامات به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که در افق چشم‌انداز (سال 1404) دسترسی به تراز معیار ملی خدمات امکان‌پذیر گردد.

v   وضع آرمانی: اگر سرعت افزایش کیفیت خدمات بسیار بیشتر باشد و دست‌یابی به سطح معیار ملی و گذر از آن قبل از افق چشم‌انداز صورت پذیرد وضع آرمانی رخ داده است. تجربه نشان داده که نمی‌باید متوقع چنین امری بود.

این طرح‌ها هرکدام با توجه به مختصات و ویژگی‌های متن فضایی زیارت امام رضا (ع) وضعیت‌های مختلفی را ترسیم می‌کنند که در این بین با توجه به شناخت و بررسی تولید متن فضایی زیارت حالت بینابین از ضرورت پرداخت بیشتری برخوردار است. با وجود این، ذکر این نکته ضروری است که متن فضایی زیارت امام رضا (ع) متنی فرهنگی است که تمامی عناصر آن در خدمت معرفت‌افزایی و تعمیق آگاهانۀ زائران و مجاوران از زیارت و متن زیارت است. بنابراین، لازم است هنگام تصمیم­گیری برای هر عنصر کلان یا خرد متن فضایی زیارت امام رضا (ع)، میزان تأثیر آن در موارد فوق ارزیابی و اولویت‌گذاری شود. ابعاد مختلف متن فضایی زیارت امام رضا (ع) را می‌توان به صورت زیر شرح داد:

-      فرهنگ؛ هدف اصلی در تولید متن فضایی زیارت اعم از زائران و مجاوران زیارت آگاهانه و تمهید مقدمات آن است. تمامی فعالیت‌ها و اقدامات دیگر در پرتو این هدف اصلی تعریف و پیگیری می‌شود.

-      اجتماع؛ انسجام ناشی از حضور هماهنگ و هدفمند در تولید متن فضایی زیارت امام رضا (ع) (زائران و مجاوران) از قومیت‌ها و فرهنگ‌ها و محل‌های مختلف موجب تجلی جامعۀ یکپارچۀ زیارتی (جامعۀ زیارت) و تقویت وفاق ملی و مذهبی خواهد شد.

-      اقتصاد؛ فعالیت‌های اقتصادی در خدمت تأمین نیازهای زائران برای افزایش رفاه ایشان و توانمندسازی در محدودۀ شهر زیارتی در شعاع و مسافت استاندارد در جهت ارائۀ خدمات به زائران است.

-      فضای کالبدی؛ فضای کالبدی شهر زیارتی، پذیرای جامعۀ زیارت، خاطره‌انگیز، توجه‌دهنده به ارزش کانونی و معنوی مجموعۀ حرم مطهر (مکان مقدس)، تفکربرانگیز، سرزنده، باهویت و ایمن است. بدین منظور فضای کالبدی در خدمت فرهنگ در متن فضایی زیارت امام رضا (ع) قرار می‌گیرد.


 
افروغ، عماد (1377) فضا و نابرابری اجتماعی (ارائۀ الگویی برای جدایی‌گزینی فضایی و پیامدهای آن، تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
پاپلی یزدی، محمدحسین و مهدی سقایی (1390) گردشگری (ماهیت و مفاهیم)، چاپ ششم، تهران: سمت.
حسینی، سید محمد (1376) «تأثیر جهانگردی بر شکوفایی تمدن و فرهنگ اسلامی»، در: مجموعه مقالات نخستین همایش جهانگردی و جمهوری اسلامی ایران، جلد اول، کیش، اسفند.
دورکیم، امیل (1383) صور ابتدایی حیات دینی، ترجمه باقر پرهام، تهران: مرکز.
روسنائو، پائولین مری (1380) پست‌مدرنیسم و علوم اجتماعی، ترجمۀ محمدحسین کاظم‌زاده، تهران: آتیه. 
سقایی، مهدی (1383) شهر زائر ـ شهر مجاور (بررسی وضعیت گردشگری در شهر مشهد)، طرح پژوهشی، شهرداری مشهد.
سقایی، مهدی (1385) گردشگری پسامدرن (ضرورت یک شناخت)، اولین همایش جغرافیا و قرن 21، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، اردیبهشت.
سقایی، مهدی (1388) واسازی متن فضایی گردشگری در روستاهای پیرامون کلان‌شهرها (مطالعۀ موردی: کلان‌شهر مشهد)، پایان‌نامۀ دکتری، دانشگاه فردوسی مشهد.
سقایی، مهدی (1390) بررسی، تحلیل و تدوین اسناد، مطالعات و پژوهش‌های انجام‌شده پیرامون آمار زائران و گردشگران ورودی به کلان‌شهر مشهد، کارفرما: معاونت اجتماعی و فرهنگی شهرداری مشهد.
سقایی، مهدی و سمیه جهان‌تیغ (1390) واسازی گردشگر ـ زائر در کلان‌شهر مذهبی مشهد (هم‌پیوندهای زیارت و گردشگری)، اولین همایش ملی گردشگری و توسعه پایدار، دانشگاه آزاد سیستان و بلوچستان، خرداد.
شبلینگ، ژاک (1377) جغرافیا چیست؟ (تأملی در مسائل بنیادی جغرافیای معاصر)، اقتباس سیروس سهامی، مشهد: محقق.
شکویی، حسین (1375) اندیشه‌های نو در فلسفۀ جغرافیا، تهران: گیتاشناسی.
شهرداری مشهد (1390) آمارنامۀ شهر مشهد، مشهد: معاونت برنامه‌ریزی و پژوهش.
کاظمی، عباس و مهدی فرجی (1388) سنجه‌های دین‌داری در ایران، تهران: جامعه و فرهنگ.
مافی، عزت‌الله و مهدی سقایی (1389) «نگاهی به اقتصاد گردشگری در کلان‌شهرها (مطالعۀ موردی: کلان‌شهر مشهد)»، مجلۀ جغرافیا و توسعۀ ناحیه‌ای، شمارۀ 15: صص267ـ296
مافی، عزت‌الله و مهدی سقایی (1388) بررسی گردشگری در کلان‌شهرهای مذهبی (مطالعۀ موردی: کلان‌شهر مشهد)، همایش منطقه‌ای جغرافیا و توسعه پایدار شهرها، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیروان، اردیبهشت.
مدنی‌پور، علی (1384) طراحی فضای شهری (نگرشی بر فرآیندی اجتماعی و مکانی)، ترجمۀ فرهاد مرتضایی، چاپ دوم، تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
همیلتون، ملکم (1387) جامعه‌شناسی دین، ترجمۀ محسن ثلاثی، چاپ دوم، تهران: ثالث.
Barnett, C. (2005) Deconstructing Context: Exposing Derrida, Transactions of the Institute of British Geographers NS, 24: 277–293.
Cohen, E. (1992) “Pilgrimages and Tourism: Convergence and Divergence”, in A. Moranis (Ed.) Sacred Journeys: The Anthropology of Pilgrimage, New York: Greenwood Press: 47–61.
Collins-Kreiner, N. (2010) The Geography of Pilgrimage and Tourism: Transformations and Implications for Applied Geography, Science Direct, Elsevier.
Collins-Kreiner, N. & N. Kilot (2000) The Behavioural Characteristics of Christian Pilgrims, Netherlands: Khrwer Academic Publisher.
De Sousa, D. (1993) “Tourism and Pilgrimage: Tourists as Pilgrims?”, Contours, 6 (2): 4-8.
Deleuze, Gilles and Guattari Felix. (1984): Anti-Oedipus: Capitalism and Schizophrenia, The Athlone Press.
Derrida, J. (1978): Writing and Difference, Chicago University Press
Derrida, Jacques (1994): Specters of Marx: The state of the debt, the work of mourning, and the new international, Routledge
Dixon, Deborah and John Paul Jones. (2005): Derridean Geographies, Antipode, Volume 37, Issue 4, pages 242–245
Fleischer, A. (2000) “The Tourist Behind the Pilgrim in the Holy Land”, Hospitality Management, 19: 311-326.
Gregory, D. (1994) Geographical Imaginations. Oxford: Blackwell.
Henderson, Joan C. (2003) “Managing Tourism and Islam in Peninsular Malaysia”, Tourism Management, 24: 447–456.
Karar, Arnab (2010) “Impact of Pilgrim Tourism at Haridwar”, Anthropologist, 12 (2): 99-105.
MacCannell, D. (1992) Empty Meeting Grounds: The Tourist Papers, London: Routledge.
Miller, Vincent (2006) “The Unmappable: Vagueness and Spatial Experience”, Space and Culture, 9 (4): 453-467.
Smith L. J. (1992)Tourism Analysis: A Hand Book, New York: Longman.
Timothy, D. J. & D. H. Olsen (2006) Tourism, Religion and Spiritual Journeys, London: Rutledge.
Vukonic, B. (1996) Tourism and Religion, Oxford, UK: Elsevier Science Ltd.