نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 استادیار گروه جغرافیا دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

چگونگی گذران اوقات فراغت به‌عنوان پدیده‌ای اجتماعی در کلان‌شهر مشهد، با توجه به قداست و اهمیت بین‌المللی این شهر، از جمله مسائلی است که نگاه ویژه‌ای را برای تدوین راهبرد و برنامه‌ریزی در این زمینه می‌طلبد. هدف این پژوهش به طور کلی اولویت‌بندی راهبردهای توسعه اوقات فراغت زائران در کلان‌شهر مشهد است. روش پژوهش توصیفی/ تحلیلی با ماهیتی قیاسی، برگرفته از نگرش سیستمی است و روش جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای/ اسنادی و پیمایشی بوده که از 50 پرسش‌نامه‌ محقق ساخته  به روش دلفی استفاده شده است. ابزار مورد استفاده در این پژوهش تکنیک سوات[1] است. در این پژوهش مشخص شد که در کلان‌شهر مشهد در زمینۀ اوقات فراغت، وزن اصلی با قوت‌ها و فرصت‌هاست. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که کلان‌شهر مشهد در موقعیت تهاجمی قرار گرفته و این واقعیت بیانگر آن است که کلان‌شهر مشهد باید از قوت‌ها و فرصت‌های خود برای رفع ضعف‌ها و تهدیدها استفاده کند. همچنین راهبرد ارتقای عملکرد زیرساخت‌های گذران اوقات فراغت موجود و خلق فضای کالبدی و معنوی متناسب با فرهنگ زیارت اولویت اول را در بین راهبردهای تهاجمی به خود اختصاص داده است.



[1]. SWOT

کلیدواژه‌ها

مقدمه

فراغت[1] به‌عنوان پدیده­ای اجتماعی همواره تابع دستاوردهای فنی و الگوهای فرهنگی/ مکانی زمان خاص خویش است که فرد برای استراحت یا تفریح بعد از آزادشدن از الزامات شغلی، خانوادگی و اجتماعی به آن می‌پردازد (دومازیه، 1352: 10 و 15). فراغت از نظر لغوی به معنای سهولت، آسانی، راحت و آسایش است (دهخدا، 1373: 15011؛ معین، 1353: 254).

اوقات فراغت افراد به شکل‌های گوناگون سپری می‌شود؛ اگر بخشی از آن را شامل تفریح و سرگرمی در محل زندگی و بخشی دیگر را شامل گردش و مسافرت در نظر بگیریم، این دو شکل از گذران اوقات فراغت در محلی با هم اشتراک دارند که آن را می‌توان تفریحات غیرمحلی نامید (قرخلو، 1386: 91).

 

 

 

(اقتباس از مورفی، 1985به نقل از قرخلو، 1386: 92)

 

باید اذعان کرد که گردشگری به‌ شیوه­ای جدید پدیده­ای پیامدی و حلقه‌ای مهم در باز‌تولید گذران اوقات فراغت است (مؤمنی، 1386: 15) و گردشگری مذهبی نیز به سبب ویژگی‌های کارکردی خاص، شکلی متداول از گذران اوقات فراغت محسوب می‌گردد (قاسمی خوزانی، 1386: 6؛ نولان، 1989: 11؛ سانتوس، 2004: 8).

نقش و کارکرد زیارتی مشهد مدیون قداست بارگاه علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) است که موجب شده در طول سال میلیون‌ها زائر و گردشگر (سالانه حدود 20 میلیون نفر) از سراسر جهان به این شهر سرازیر شوند و قسمتی از اوقات فراغت خود را در آن سپری کنند.


 

ضرورت موضوع

در دهۀ گذشته کلان‌شهر مشهد سالانه حدود 20 میلیون زائر و گردشگر مذهبی با علایق مختلف را پذیرا بوده است (اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی، 1390)؛ از طرف دیگر، بر اساس مطالعات اولیه، زائران و گردشگران در شهر مشهد از کمبود فضای فراغتی اعلام نارضایتی کرده­اند، لذا تدوین سند راهبردی در زمینۀ اوقات فراغت درجهت پویایی نظام گردشگری شهر مشهد به‌منظور تطبیق عرضه با تقاضا در عرصۀ رقابت جهانی اجتناب‌ناپذیر است.

 

اهداف پژوهش

  1. شناسایی قوت­ها، ضعف­ها، فرصت‌ها و تهدیدهای پیش روی توسعه اوقات فراغت و فضاهای زیارتی/ سیاحتی در کلان‌شهر مشهد.
  2. دست‌یافتن به راهبردهای مناسب برای توسعه اوقات فراغت و زیرساخت‌های زیارتی/ سیاحتی در کلان‌شهر مشهد.

 

روش تحقیق

روش مورد استفاده در این پژوهش توصیفی/ تحلیلی با ماهیتی قیاسی است. روش جمع­آوری اطلاعات، کتابخانه­ای/ اسنادی و پیمایشی بوده که از طریق 50 پرسش‌نامۀ باز و بسته به روش دلفی برای آینده‌پژوهی و تدوین راهبردهای آیندۀ گذران اوقات فراغت زائران توسط کارشناسان، متخصصان و مدیران مرتبط با گذران اوقات فراغت در کلان‌شهر مشهد پرشده است. در این روش ابتدا پرسش‌نامۀ مورد نظر بین کارشناسان و متخصصان عرصۀ گذران اوقات فراغت و گردشگری کلان‌شهر مشهد توزیع شده و پس از جمع‌آوری پاسخ‌ها، مجدداً در دفعات مختلف با درج نظرات جدید و متقابل، جهت اظهارنظر مجدد ارجاع شده است. در واقع، ابتدا، با بهره­گیری از روش سوات دربارۀ نظرات متخصصان و مدیران نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدیدهای گذران اوقات فراغت درخواست شده، سپس این نتایج در چند مرحله استخراج و برای تقابل نظرات موجود و امتیاز‌دهی (به صورت طیفی از 1 تا 4) به همان افراد ارجاع شده است. ابزار مورد استفاده در این پژوهش تکنیک سوات است. برای اولویت­بندی راهبردها نیز از تکنیک کیو اس پی ام[2] استفاده شده که شکل زیر مراحل انجام کار را نشان می‌دهد.

 

مبانی نظری

گردشگری مذهبی/ زیارتی یکی از اشکال گذران اوقات فراغت و زیرسیستم­های گردشگری است. شرایط و ویژگی­های مختلف زمانی و مکانی موجب تمایز و اختلافاتی در شیوۀ گذران اوقات فراغت و نظریه­های مربوط به فراغت در جوامع گردیده است. در واقع شرایط و ویژگی‌های مکانی مختلف با توجه به نقاط قوت و ضعف آن از یک سو و فرصت­ها و تهدیدهای زمانی از سوی دیگر زمینة تمایز نحوة گذران اوقات فراغت در جوامع مختلف را فراهم ساخته که بسترساز اختلاف در مبانی نظری چگونگی گذران اوقات فراغت شده است. بر این اساس در این تحقیق برای نزدیک‌کردن تمایزات نظری در میان صاحب‌نظران و کارشناسان گذران اوقات فراغت، ابتدا از روش دلفی استفاده شده و سپس از نگرش سیستمی برای کلی­نگری موضوع و از مدل­ سوات و روش کیو اس پی ام برای کمی نمودن و تدوین راهبردی چگونگی گذران اوقات فراغت زائران استفاده شده است؛ مدل­ مذکور یکی از بهترین مدل­هایی است که می‌تواند به نحو مطلوب در تدوین سند چشم‌انداز، مأموریت و تدوین برنامه و فعالیت در آینده‌پژوهی به کار گرفته شود. به هر حال در این پژوهش با توجه به ماهیت تحقیق و بینارشته­ای بودن اوقات فراغت با سه دسته نظریه روبه‌رو هستیم که به طور مختصر به تبیین آن­ها پرداخته می‌شود:

 

الف) نظریه‌های فراغت

فراغت به‌عنوان نوعی نیاز در جوامع انسانی از معانی و ابعاد گسترده‌ای برخوردار است و دامنۀ آن از جنبه‌های فردی تا جنبه‌های اجتماعی گسترش می‌یابد. اگرچه زمینۀ نظریه‌های فراغت متعدد است و هریک از زاویه‌ای به آن پرداخته‌اند، ولی کلی[3] در کتاب فراغت در فصلی جداگانه باعنوان «نظریه‌های‌ فراغت» به طور‌ نسبتاً جامع نظریه­ها‌ و عقاید مربوط به فراغت را در هشت نظریۀ‌ اصلی به شرح زیر جمع‌بندی کرده است:

 


 

جدول 1. نظریه‌های فراغت

نظریه­های فراغت

مفهوم

نظریۀ تجربۀ بی­واسطۀ فراغت

فراغت تجربه‌ای معنی‌دار است که در یک حالت ناپیوستۀ ذهنی در کنش و واکنش متقابل و واقعی نهفته است.

فراغت عملی معنی­دار است و چیزی بیش از ادراک ساده معنا می‌دهد.

فراغت جزئی از زندگی روزمره است که در عین حال فراتر از تجربۀ روزمره شکل می‌گیرد.

نظریۀ کنش وجودی فراغت

فراغت می‌تواند متضمن کسب مهارت و یادگیری باشد.

نظریۀ تکاملی فراغت

استقلال نسبی فراغت با اکثر نقش‌هایی که عمدتاً تولیدگرا هستند در تضاد است.

امکان رشد از طریق فراغت می‌تواند فقط به این دلیل باشد که بر تمرکز حواس استوار است.

نظریۀ هویت اجتماعی فراغت

فراغت در متن نقش‌های دگرگون‌شوندۀ خانوادگی، کاری، آموزشی و اجتماعی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

مفهوم هویت بر فرد متمرکز است، اما تنها در یک زمینۀ اجتماعی قابل درک است.

ما نه تنها هویت خود را تکامل می‌بخشیم، بلکه آن را یاد می‌گیریم.

نظریۀ کنش متقابل فراغت

هویت‌ها در روند کنش متقابل اجتماعی توسعه پیدا می‌کنند.

اکثر فراغت‌ها وقت‌گیر هستند و در محیطی اجتماعی و کالبدی رخ می‌دهند و در طول زمان استمرار دارند.

مراودۀ اجتماعی آزاد و لذت بخش می‌تواند رایج‌ترین شکل فراغت در جهان باشد.

نظریۀ نهادی فراغت

فراغت به عنوان بخشی از فرهنگ دارای موجودیت اجتماعی است.

فراغت از بقیۀ زندگی جدا و از دنیای مقررات و نقش‌های اجتماعی فارغ نیست.

 

نظریۀ انتقادی فراغت

 

کار و فراغت به هم مرتبطند، لیکن کار تعیین‌کنندۀ فراغت نیست.

اینکه ما به هنگام فراغت که هستیم و هویت فراغتی ما چیست، به اینکه ما در سایر نقش‌های اجتماعی چه کسی هستیم مرتبط است.

مراودۀ خانوادگی، خود شکل عمده­ای از فراغت است.

فراغت امری قومی و فرهنگی است.

نظریۀ انسان‌گرایانۀ فراغت

فراغت، ایجاد فرصت برای کشف و تکامل است.

اگر فراغت عملی خلاق و آفریننده باشد، پس نمی‌تواند هدیه و پاداش هر نظام اجتماعی باشد.

(کلی، 1990: فصل 23)

 

ب) برنامه­ریزی راهبردی

رشد فزایندۀ ابعاد شهرنشینی و شکل­گیری مقیاس‌های جدید از رشد شهری طی چند دهۀ اخیر موجب شده است که شهرهای معاصر با چالش‌ها و مشکلات تازه‌ای مواجه شوند (حاجی‌پور، 1385: 37)، لذا برای حل پایدار این مسائل، در اواخر دهۀ 1960، به دنبال تغییر مفهوم مدیریت و رواج نظریۀ سیستمی، مبانی نظری برنامه­ریزی سنتی به‌کلی تغییر کرد و برنامه­ریزی راهبردی و برنامه­ریزی سیستمی جانشین آن شد (مهدیزاده، 1385: 75).

باید گفت مبانی نظری برنامه­ریزی راهبردی در نظریة سیستمی لودویگ برتالانفی (1972: 335) و نظریۀ تصمیم‌سازی در مدیریت ریشه دارد که از دهۀ 1960 به طور منسجم وارد مباحث علمی شده است. در واقع، از دهۀ 1960، با ایجاد گروه­های مشورتی، برنامه­ریزی راهبردی متأثر از نگرش سیستمی در برنامه‌ریزی­ها مورد استفاده قرار گرفته است (هال، 1380: 61؛ فلادی، 1977: 207؛ بریستون، 1990). در این رویکرد از مشارکت جامعۀ محلی و کنشگران اجتماعی ذی‌نفع در فرآیند برنامه­ریزی راهبردی نهایت استفاده صورت می‌گیرد (مرادی مسیحی، 1382: 15؛ مهدیزاده، 1382: 84).

راهبرد یعنی داشتن اهداف طولانی‌مدت مرکزی و تدبیر‌کردن راه­های رسیدن به آن (کلوز، 2007: 378) و برنامه­ریزی راهبردی شیوه­ای از برنامه­ریزی سیستمی درجهت ایجاد و برقراری پیوستگی بین اقدامات اولویت­دار با درنظرداشتن ضعف‌ها و قوت‌ها و نیز فرصت‌ها و تهدیدها، با فرآیندی ضروری برای دستیابی به اهداف است (رز و رز، 1999: 3؛ مرادی مسیحی، 1384: 74).

مدل سوات به‌لحاظ توالی زمانی آخرین مدل مطرح‌شده در تدوین برنامه‌ریزی راهبردی است که از آن به‌عنوان کامل‌ترین و شفاف‌ترین مدل نام برده می‌شود (فروزنده دهکردی، 1378). این مدل برگرفته از مدل دانشکدۀ بازرگانی هاروارد[4] است و از نقاط قوت،[5] موارد ضعف،[6] ‌فرصت[7] و تهدید[8] تشکیل شده که به صورت نظام‌یافته راهبردهای متناسب با موضوع و هدف را باتوجه به زمان و ویژگی‌های خاص مکان تعیین می‌کند (میتزبرگ، 1994: 111). هدف از به‌کارگیری این چهار عامل در برنامه‌ریزی راهبردی، برقراری رابطه‌ای است که بتواند بهترین راهبرد را برای منطقۀ مورد مطالعه ارائه کند (دانکا، 2010؛ قاسمی خوزانی، 1390).

 

ج) رویکرد سیستمی به اوقات فراغت و گردشگری

رویکرد سیستمی[9] یکی از نظریه­های علوم جدید است که از اوایل قرن بیستم توسط لودویگ برتالانفی در دانشگاه شیکاگوی آمریکا برای گریختن از بحران در شناخت علمی مطرح شده است (برتالانفی، 1972: 405؛ حکمت نیا و موسوی، 1385). هدف اصلی این نظریه بالابردن توانایی برنامه‌ریزان از طریق درنظرگرفتن همۀ عناصر مهم برنامه­ریزی به صورت یک کل است (چکلند، 1999).

نگرش سیستمی به گردشگری و گذران اوقات فراغت را بعضی از اندیشمندان این علم از دهۀ 1990 به بعد مطرح کرده‌اند. آن­ها اجزای متفاوت گردشگری را کلیتی به‌هم‌پیوسته می­دانند؛ برای نمونه، پیج در مقالۀ خود در سال 1995 از مزایای نگرش سیستمی در گردشگری یاد می‌کند که بر اساس این نگرش، پیچیدگی­های منطقۀ گردشگری مبدل به مدلی ساده می‌گردد. میل  و موریسون در سال 1992 با استفاده از مدلی به تشریح رابطۀ شبکه­های تارعنکبوتی به‌هم‌پیوستۀ سیستم گردشگری پرداخته‌اند که دست‌زدن به قسمتی از این شبکه با اثر موجی سرتاسر شبکه را فرا می‌گیرد (هولدن، 2000: 7-8).

گان سیستم گردشگری را مبتنی بر دو بخش عرضه و تقاضا می‌داند. بخش تقاضا به جمعیت علاقه‌مند و متمکن به انجام سفر و گردش می‌پردازد و بخش عرضه بر عناصر و بخش‌های اصلی همچون جاذبه‌ها، حمل و نقل، خدمات، اطلاعات و تبلیغات تأکید دارد؛ هریک از این عناصر در تعامل و ارتباط متقابل با یکدیگر قرار داشته و سیستم گردشگری یک مکان را تشکیل می‌دهند. وی تأکید خاصی بر عناصر عرضه در سیستم گردشگری مکان دارد و موفقیت و پویایی گردشگری را در سایۀ تعامل، همکاری، ارتباط متقابل، کارآیی و موفقیت عناصر متعدد و پیچیدۀ بخش عرضه همانند جاذبه‌ها، مراکز اقامتی، حمل و نقل، اطلاعات و تبلیغات می‌داند (گان، 2002: 33-35).

 

د) مروری بر وضعیت و فضاهای گردشگری شهر مشهد

گردشگری مشهد با زیارت و حرم مطهر حضرت امام‌رضا (ع) پیوند خورده است، به‌گونه­ای که می‌توان زیارت را رکن آغازین گردشگری مشهد دانست. حرم مطهر حضرت‌رضا (ع) همراه با سایر بقاع متبرکۀ پیرامون آن مهم‌ترین عامل جذب گردشگران داخلی و خارجی است؛ اما در کنار این اماکن متبرکه نباید سایر جاذبه­های شهر مشهد را از یاد برد. ییلاقات و تفرجگاه‌های طبیعی اطراف شهر مشهد، مراکز خرید عظیم تجاری و وجود آثار و بناهای تاریخی و باستانی متنوع باعث زیبایی تصویر گردشگری در اذهان زائران و گردشگران شهر مشهد شده است (زرقانی و حجازی جوشقانی، 1390) و چنانچه تمامی این فضاها در کلیتی واحد و منسجم در فرآیند برنامه­ریزی گردشگری قرار گیرد، می‌تواند اثرات مثبت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و اکولوژیکی فراوانی برای شهر، منطقه و کشور به همراه داشته باشد.

بر اساس تحقیقات به عمل‌آمده و بهره‌گیری از الگوی گارتنر (1996: 357-361) (استفاده از پنج معیار کیفیت، اصالت منحصربه‌فردبودن، گسترش فعالیت و قدرت جذب) جاذبه­های گردشگری مشهد را می‌توان بر اساس کارکردهای مختلف به صورت زیر طبقه‌بندی کرد. 


 

جدول 2. تقسیم‌بندی انواع جاذبه­های گردشگری مشهد بر اساس کارکرد

کارکرد

جاذبه­ها

مذهبی- فرهنگی و تاریخی

بارگاه مطهر امام رضا (ع) / مقبره خواجه ربیع/ گنبد خشتی / گنبد سبز و...

مذهبی- فرهنگی

امامزاده یحیی/ خواجه مراد/ خواجه اباصلت/ امامزادگان یاسر و ناصر و...

فرهنگی- تاریخی

مسجد شاه (هفتاد و دو تن) و حمام شاه/ مصلای مشهد/ آرامگاه و موزۀ نادری و...

تاریخی- تفریحی

بند گلستان/ موزه و باغ ملک آباد و...

تاریخی- طبیعی

نمایشگاه حیات وحش/ موزۀ تاریخ طبیعی و موزه علوم طبیعی و...

فرهنگی- تفریحی

کوهسنگی/ پارک ملت/ پارک جنگلی طرق / پارک جنگلی وکیل آباد و...

طبیعی- تفریحی

منطقۀ مونۀ گردشگری بین‌المللی طرقبه و شاندیز/ محور ابرده – زشک/ جاغرق/ محور نغندر- کنگ/ ازغد/ سد کارده/ سد چالی دره/ سد طرق و...

تجاری

بازار رضا/ نمایشگاه بین‌المللی/ مجموعه سپاد و ...

سایر(درمانی، ورزشی و...)

چشمه گراب/ مجتمع ثامن و...

(مؤمنی و دیگران، 1387: 19)

 

تعداد زائران و گردشگران داخلی شهر مشهد طی دورة 1379 تا 1389، 14896185 نفر افزایش یافته است، همچنین تعداد زائران و گردشگران خارجی طی همین دوره 218204 نفر افزایش یافته است. جدول 3 تعداد زائران و گردشگران شهر مشهد را طی سال‌های 1379 تا 1389 به تفکیک سال نشان می‌دهد.

 

جدول 3. تعداد گردشگران و زائران مشهد طی سال‌های 1379 تا 1389[10]

سال

گردشگران داخلی

گردشگران خارجی

1389

27721998

378204

1388

25543292

315665

1387

22131641

273701

1386

27026352

237483

1385

23210554

229059

1384

23261138

216897

1383

20654186

277102

1382

12687086

358114

1381

12544558

298429

1380

10965456

202899

1379

12825813

160000

(اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی، 1390؛ واحد روابط بین‌الملل آستان قدس رضوی، 1390)

بر اساس تحلیل­های مکانی انجام گرفته در جی آی اس[11] می‌توان بیان کرد که 44/67 درصد هتل­ها، 66/84 درصد هتل‌آپارتمان­ها، 95 درصد مهمان‌پذیرها، 98 درصد حسینیه‌ها، 98/97 درصد منازل اجاره­ای و 2/78 درصد زائرسراها در شعاع 1 کیلومتری حرم مطهر استقرار یافته­اند.

 

یافته‌ها

برای تحلیل جامع‌تر و کامل‌تر، تحلیل سیستمی وضعیت حال حاضر اوقات فراغت زائران در شهر مشهد انجام شد. اجزای سیستم اوقات فراغت عبارت‌اند از فقدان مدیریت، زیر‌ساخت، اطلاع‌رسانی، حمل و نقل، خدمات و بانک اطلاعات که در قالب هریک از اجزا به بررسی روند حال حاضر می‌پردازیم.

مدیریت اوقات فراغت: روند حاکم بر مدیریت اوقات فراغت حاکی از آن است که بخش اوقات فراغت زائران شاهد عدم مدیریت یکپارچه است که موجب اتلاف منابع مالی، انسانی، زمان و امکانات سازمان‌های مرتبط با اوقات فراغت می‌شود.

به لحاظ مدیریتی، عدم تفکیک وظایف سازمان‌های مرتبط با امر گردشگری و اوقات فراغت سردرگمی مدیریتی را موجب شده که باعث کاهش کارایی اجرایی سازمان‌های مرتبط گردیده است. از جهت دیگر، نبود نیروی متخصص درزمینۀ گردشگری و اوقات فراغت سبب افزایش ناهماهنگی سازمان‌ها و ضعف برنامه­ریزی در زمینة اوقات فراغت گردیده است.

زیرساخت‌های اوقات فراغت: شهر مشهد علی‌رغم برخورداری از زیرساخت مناسب درزمینۀ گردشگری همانند فضاهای اقامتی، حمل‌ونقل و... درزمینۀ زیر‌ساخت‌های اوقات فراغت زائران و گردشگران دارای امکانات مناسبی نیست.

سرمایه‌گذاری در زیرساخت در شهر مشهد بیشتر معطوف به جنبه‌هایی شده که دارای بازده اقتصادی بیشتری هستند و توجه کمتری در زمینۀ ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای گذران اوقات فراغت شده است. از سویی روند موجود همراه با این واقعیت است که بخش دولتی کمتر در زمینۀ ایجاد زیرساخت‌ها سرمایه‌گذاری کرده و چون پرداختن به زیرساخت اوقات فراغت به سرمایه‌گذاری بالایی نیاز دارد که از توان بخش خصوصی خارج است و صرفۀ اقتصادی چندانی برای این بخش نداشته است، تاکنون زیرساخت‌های کافی در زمینۀ اوقات فراغت در شهر مشهد فراهم نشده است.

اطلاع‌رسانی به زائران: اطلاع‌رسانی در سطح شهر مشهد دربارۀ فضاهای اوقات فراغتی برای زائران ناکافی است و تنها فعالیت اطلاع‌رسانی محدود به فعالیت‌های شهرداری مشهد است که اغلب معطوف به اطراف حرم است و سایر سازمان‌های مربوط به اوقات فراغت زائران نقش کم‌رنگ‌تری در این زمینه ایفا می‌کنند. این در حالی است که نهاد‌هایی همانند صداوسیمای استان خراسان رضوی می‌توانند از طریق تهیۀ برنامه­های گوناگون دربارة جاذبه‌های تفریحی، طبیعی، فرهنگی و مذهبی شهر مشهد به زائران اطلاع‌رسانی کنند. همچنین در حال حاضر از امکانات و قابلیت‌های اینترنت درزمینۀ اطلاع‌رسانی در سطح شهر مشهد چندان استفاد نشده است. همچنین اطلاع‌رسانی در سطح شهر از طریق راهنمای زائران و تابلوهای تبلیغاتی بسیار ناچیز است.

حمل‌ونقل:با توجه به اینکه قریب به 70 درصد از زائران شهر مشهد توسط وسائل حمل‌ونقل عمومی به شهر مشهد وارد می‌شوند (مؤمنی و دیگران، 1387: 23)، شهر مشهد و حومۀ آن نیازمند ناوگان حمل‌ونقل عمومی بسیار کارا است. این در حالی است که ناوگان حمل‌ونقل عمومی شهر مشهد با وجود قابلیت و توان بالایی که در ارائۀ خدمات به زائران دارد از توان و قابلیت خود به نحو احسن استفاده نمی‌کند، چرا که خطوط اتوبوس‌رانی موجود در شهر، حرم مطهر را به فضاهای فراغتی متصل نمی‌کنند و این وضعیت سبب سردرگمی زائران و سوءاستفادۀ بخش غیررسمی از زائران شده است.

در مجموع و با توجه به تحلیل فوق که برگرفته از نظر مدیران و صاحب‌نظران و کارشناسان درزمینۀ وضعیت اوقات فراغت است، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که روند حال حاضر با توجه به افزایش روزافزون زائران و با درنظرگرفتن طرح‌های فرادستی، قادر به پاسخ‌گویی به نیازهای فراغتی و تفریحی زائران نیست. برای بهبود وضعیت نیازمند ایجاد تحولات اساسی در نحوۀ مدیریت فضاهای فراغتی هستیم. همچنین درزمینۀ اطلاع‌رسانی به زائران در مدت اقامت در شهر مشهد باید به شیوه‌های مختلف زائران را از مکان‌ها و فضاهای فراغتی موجود در سطح شهر مشهد و حومۀ آن آگاه ساخت. در زمینۀ مسائل و مشکلات زیرساختی نیز باید مسئولان توجه بیشتری را معطوف به بخش اوقات فراغت زائران کنند و اعتبارات مالی مورد نیاز را در اختیار نهاد‌های مرتبط قرار دهند. همچنین باید در نحوۀ توزیع امکانات فراغتی و فضاهای گذران اوقات فراغت در شهر مشهد تجدید نظر شود.

در ادامه با استفاده از تکنیک سوات و کیو اس پی ام به بررسی وضعیت کلان‌شهر مشهد از نظر گذران اوقات فراغت زائران پرداخته‌ شده است.

 

الف) ارزیابی عوامل داخلی

ماتریس ارزیابی عوامل داخلی اوقات فراغت و فضاهای زیرساختی نشان می‌دهد که شهر مشهد از این لحاظ با کسب نمرۀ 59/2 کمی بالاتر از میانگین 5/2 قرار گرفته است و این نشان می‌دهد که این شهر از نقاط قوت خود حداکثر استفاده را نکرده است، بلکه تأثیرگذاری نقاط ضعف باعث شده تا این شهر در موقعیتی نزدیک به میانگین قرار گیرد. انحراف معیار امتیاز‌های داده شده به شهر مشهد نیز 5/0 است.


جدول 4. ارزیابی موقعیت داخلی[12]

فهرست قوت‌ها

ضریب

نمره

نمره نهایی

برخورداری از منابع و جاذبه‌های مختلف گردشگری (مذهبی، فرهنگی، تاریخی، تجاری، طبیعی، تفریحی و...) در شهر و منطقه

0707/0

55/3

251/0

برخورداری از حجم بالا و پایدار تقاضای زیارت و گردشگری مذهبی در شهر مشهد در مقیاس محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی

0603/0

425/3

207/0

برخورداری از تسهیلات و خدمات عمومی در شهر

0439/0

85/2

125/0

برخورداری و تمرکز حجم قابل توجهی از مراکز اقامتی- پذیرایی کشور در شهر مشهد

0382/0

95/2

113/0

برخورداری از زیرساخت‌های اولیۀ حمل و نقل و دسترسی به شبکۀ ارتباطات (هوایی، زمینی و ریلی)

0353/0

2/3

113/0

برخورداری از منابع مالی و توان سازمانی مرتبط با زیارت و گردشگری (آستان قدس، شهرداری و ...)

0500/0

025/3

151/0

برخورداری از منابع ارضی شهری جهت ایجاد و توسعۀ فضاهای تفریحی

0482/0

725/2

131/0

باورهای مذهبی/ فرهنگی مشترک در بین زائران و مجاوران

0382/0

1/3

118/0

تقاضای بالای زائران برای استفاده از حمل و نقل عمومی

0491/0

6/2

128/0

برخورداری از حجم قابل توجهی از برگزارکنندگان تور (دفاتر خدمات مسافرتی) در شهر مشهد و مشارکت آن‌ها در برنامه­ریزی برای گذران اوقات فراغت زائران

0450/0

6/2

117/0

قابلیت برگزاری نمایشگاه‌ها، جشنواره‌ها و فستیوال‌های مذهبی، هنری، فرهنگی، اقتصادی و ... در مقیاس ملی و بین‌المللی

0528/0

65/2

140/0

فهرست ضعف‌ها

کم‌توجهی به نیازهای تفریحی زائران متناسب با طبقات اقتصادی و اجتماعی آنان (ضعف در تناسب عرضه با تقاضا)

0314/0

925/1

060/0

ضعف تبلیغات و اطلاع‌رسانی مناسب در حوزه رفاه (گذران اوقات فراغت و ...)

0307/0

5/1

046/0

کمبود فضاهای فراغتی در سطح شهر

0339/0

8/1

061/0

ضعف نظام آمار و اطلاعات در حوزۀ گردشگری و گذران فراغت

0260/0

775/1

046/0

کمبود سرمایه‌گذاری بخش‌های دولتی در بخش اوقات فراغت

0328/0

05/2

067/0

کند بودن فرآیند برنامه‌ریزی جامع و بلندمدت و ناهماهنگی مدیریت در حوزۀ اوقات فراغت و گردشگری

0189/0

2

038/0

ضعف دسترسی مناسب به سیستم حمل‌ونقل شهری جهت استفاده از جاذبه­های گردشگری و فضاهای تفریحی شهر و منطقه

0340/0

05/2

070/0

کمبود مراکز تفریحی و گذران اوقات فراغت در نزدیکی مکان اقامت زائران

0243/0

675/1

041/0

کمبود فضا برای توسعۀ زیرساخت‌های گذران اوقات فراغت در پیرامون حرم

0268/0

6/1

043/0

چندپارچگی سازمان‌های متولی برنامه­ریزی و مدیریت امور زائران در زمینۀ اوقات فراغت

0385/0

5/2

096/0

ضعف در برنامه­ریزی و نظارت بر عملکرد فضاهای تفریحی و اقامتی

0364/0

525/2

092/0

ضعف در تجهیز فضاهای تفریحی– سیاحتی به امکانات مناسب گذران اوقات فراغت

0339/0

075/2

070/0

ضعف بنیۀ فرهنگی و مالی تودۀ زائران و اختصاص درصد ناچیزی از هزینه‌های آنان برای گذران اوقات فراغت

0282/0

3/2

065/0

نقص در تعاریف و شفاف نبودن شرح وظایف سازمان‌های مرتبط با اوقات فراغت و سازمان‌ها و نهادهای متولی گذران اوقات فراغت زائران

0218/0

8/1

039/0

کمبود و ضعف نیروی انسانی متخصص در زمینۀ گردشگری و اوقات فراغت

0268/0

65/1

044/0

محدود بودن زمان بازدید از اماکن هنری و فرهنگی و جاذبه­های گردشگری شهر و منطقه

0239/0

5/1

036/0

جمع

1

 

509/2

انحراف معیار

 

61/0

 

         

 

ب) ارزیابی عوامل خارجی

نمرۀ 9/2 در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی درزمینۀ اوقات فراغت زائر نشان می‌دهد که شهر مشهد نسبت به محیط بیرونی خود عکس‌العمل خوبی نشان داده است و توانسته از فرصت‌های خود برای غلبه بر تهدیدهای موجود استفاده کند. انحراف معیار نمرات داده شده به شهر مشهد نیز 5/0 است.

 


 

جدول 5. ارزیابی موقعیت خارجی[13]

فهرست فرصت­ها

ضریب

نمره

نمره نهایی

گرایش اذهان عمومی مردم و تقاضای نسبتا زیاد ملی- منطقه‌ای برای زیارت و مسافرت به شهر مشهد

0757/0

875/3

293/0

نقش محوری گردشگری مذهبی در اسناد توسعۀ استان

0641/0

85/2

183/0

همگرایی و عزم جدی سازمان‌ها در لزوم بهبود جایگاه زیارت در سطح ملی- منطقه­ای

0736/0

375/3

249/0

تمایل قابل توجه سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های گذران اوقات فراغت و گردشگری

0852/0

225/3

275/0

اشتراک‌ها و همگرایی‌های فرهنگی و مذهبی زائران

0536/0

975/2

16/0

همگرایی و پیوند عاطفی حکومت و دولت با توسعه زیارت و گردشگری دینی در مشهد

0632/0

825/2

178/0

برخورداری حمل و نقل ریلی و هوایی در مقیاس ملی و بین‌المللی

0752/0

725/3

28/0

مسافرت در قالب خانواده و هیئت مذهبی به عنوان الگوی غالب سفر

0807/0

4/3

274/0

ناامنی در مراکز زیارتی و گردشگری مذهبی رقیب کشورهای منطقه

0491/0

3

174/0

برخورداری از برندهای گردشگری در سطح ملی و شهر مشهد

0611/0

875/2

176/0

برخورداری از حجم قابل توجه از آژانس‌های کشور در مشهد

0727/0

3/3

24/0

فهرست تهدیدها

تغییر نحوۀ نگرش به مقولۀ زیارت و ایجاد نوعی تعارض میان فرهنگ سنتی و فرهنگ جدید

0491/0

025/2

099/0

تمرکز زوار در ایام خاص از سال (عدم توزیع زوار در طول سال)

0341/0

725/1

059/0

ضعف قوانین و مقررات در زمینۀ سرمایه‌گذاری و عدم شفافیت مقررات مربوط به جذب سرمایه در زمینۀ اوقات فراغت

0461/0

35/2

108/0

گسترش شهرهای گردشگری (با هزینۀ پایین و تنوع گذران اوقات فراغت) در سطح ملی و بین‌المللی

0386/0

275/2

088/0

تبلیغات سوء بین‌المللی علیه ایران

0195/0

2

039/0

کاهش میانگین اقامت در شهر مشهد

0582/0

15/2

125/0

جمع

1

 

974/2

انحراف معیار

 

64/0

 

 

ج) تحلیل و ترکیب نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید و تولید استراتژی‌های بایسته در این قسمت به تولید استراتژی­های مختلف در زمینه گذران اوقات فراغت زائران در شهر مشهد پرداخته شده است، بدین ترتیب که نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید در این جدول با استفاده از نظرات کارشناسی با یکدیگر ادغام گردیده و سپس استراتژی های مختلف در  حالت­های چهارگانه ارائه گردیده است.

 

جدول 6. ترکیب محیط درونی و بیرونی در قالب ماتریس  سوات

فهرست ضعف‌ها (W)

کم‌توجهی به نیازهای تفریحی زائران متناسب با طبقات اقتصادی و اجتماعی آنان (ضعف در تناسب عرضه با تقاضا)

ضعف تبلیغات و اطلاع رسانی مناسب در حوزۀ رفاه (گذران اوقات زراعت و ...)

کمبود فضاهای فراغتی در سطح شهر

ضعف نظام آمار و اطلاعات در حوزۀ گردشگری و گذران فراغت

کمبود سرمایه‌گذاری بخش‌های دولتی در بخش اوقات فراغت

کند بودن فرآیند برنامه‌ریزی جامع و بلندمدت و ناهماهنگی مدیریت در حوزۀ اوقات فراغت و گردشگری

ضعف دسترسی مناسب به سیستم حمل‌ونقل شهری جهت استفاده از جاذبه‌های گردشگری و فضاهای تفریحی شهر و منطقه

کمبود مراکز تفریحی و گذران اوقات فراغت در نزدیکی مکان اقامت زائران

کمبود فضا برای توسعۀ زیرساخت‌های گذران اوقات فراغت در پیرامون حرم

چندپارچگی سازمان‌های متولی برنامه‌ریزی و مدیریت امور زائران در زمینۀ اوقات فراغت

ضعف در برنامه‌ریزی و نظارت بر عملکرد فضاهای تفریحی و اقامتی

ضعف در تجهیز فضاهای تفریحی– سیاحتی به امکانات مناسب گذران اوقات فراغت

ضعف بنیۀ فرهنگی و مالی تودۀ زائران و اختصاص درصد ناچیزی از هزینه‌های آنان برای گذران اوقات فراغت

نقص در تعاریف و شفاف نبودن شرح وظایف سازمان‌های مرتبط با اوقات فراغت سازمان‌ها و نهادهای متولی گذران اوقات فراغت زائران

کمبود و ضعف نیروی انسانی متخصص در زمینۀ گردشگری و اوقات فراغت

محدود بودن زمان بازدید از اماکن هنری و فرهنگی و جاذبه‌های گردشگری شهر و منطقه

فهرست قوت‌ها (S):

برخورداری از منابع و جاذبه‌های مختلف گردشگری (مذهبی، فرهنگی، تاریخی، تجاری، طبیعی، تفریحی و...)در شهر و منطقه

برخورداری از حجم بالا و پایدار تقاضای زیارت و گردشگری مذهبی در شهر مشهد در مقیاس محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی

برخورداری از تسهیلات و خدمات عمومی در شهر

برخورداری و تمرکز حجم قابل توجهی از مراکز اقامتی- پذیرایی کشور در شهر مشهد

برخورداری از زیرساخت‌های اولیۀ حمل و نقل و دسترسی بهشبکۀ ارتباطات(هوایی، زمینی و ریلی)

برخورداری از منابع مالی و توان سازمانی مرتبط با زیارت و گردشگری (آستان قدس، شهرداری و ...)

برخورداری از منابع ارضی شهری جهت ایجاد و توسعۀ فضاهای تفریحی

باورهای مذهبی/ فرهنگی مشترک در بین زائران و مجاوران

تقاضای بالای زائران برای استفاده از حمل و نقل عمومی

برخورداری از حجم قابل توجهی از برگزارکنندگان تور (دفاتر خدمات مسافرتی) در شهر مشهد و مشارکت آن‌ها در برنامه‌ریزی برای گذران اوقات فراغت زائران

قابلیت برگزاری نمایشگاه‌ها، جشنواره‌ها و فستیوال‌های مذهبی، هنری، فرهنگی، اقتصادی و ... در مقیاس ملی و بین‌المللی

 

 

 

 

 

عوامل درونی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

عوامل بیرونی

راهبردهای محافظه کارانه (WO):

ü      ارتقای خدمات و تسهیلات زیارتی-گردشگری به زائران

(W2,3,4,5,6,7,8,10,11,12,15,16&O2,3,4,6,7,11)

ü      بهبود مدیریت گذران اوقات فراغت و جاذبه‌ها در جهت تطبیق عرضه و تقاضای زائران

(W1,3,4,5,6,8,9,10,11,12,14,15,16&O1,3,4,7,9,10,11)

ü      گسترش و تجهیز فضاهای تفریحی متناسب با ساختار اقتصادی اجتماعی فرهنگی زائران (W1,7,8,9,12,13,16&O4,5,6,8)

ü      استفاده و گسترش فضاهای چند کارکردی (زیارتی – سیاحتی)

(W1,3,8,9,12,16&O4,5,8,10)

راهبردهای تهاجمی (SO):

ü      ارتقاء عملکرد زیرساخت‌های گذران اوقات فراغت و خلق فضای کالبدی و معنوی متناسب با فرهنگ زیارت

(S2,4,5,6,7,8&O2,3,4,5,6,9,10,11)

ü      توسعه و تنوع بخشی جاذبه‌ها و فضاهای فراغتی با تاکید بر حفظ کارکردهای مذهبی- زیارتی مشهد(S1,2,5,7,10,11&O1,2,4,9,10,11)

ü      توسعه کیفی واحدهای اقامتی در راستای بهبود و غنی سازی گذران اوقات فراغت زائران(S1,2,3,4,10,11&O2,3,4)

ü      توسعه و بهبود گذران اوقات فراغت زائران و گردشگران در عرصه حمل و نقل عمومی  (S1,2,4,5,9,10,11&O1,3,4,7,8,11)

ü      افزایش سطح اطلاع رسانی و بهبود شیوه های آن در راستای غنی سازی اوقات فراغت زائران و گردشگران(S1,2,10,11&O1,8,9,10)

فهرست فرصت‌ها (O):

گرایش اذهان عمومی مردم و تقاضای نسبتاً زیاد ملی- منطقه‌ای برای زیارت و مسافرت به شهر مشهد

نقش محوری گردشگری مذهبی در اسناد توسعه استان

همگرایی و عزم جدی سازمان‌ها در لزوم بهبود جایگاه زیارت در سطح ملی- منطقه‌ای

تمایل قابل توجه سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های گذران اوقات فراغت و گردشگری

اشتراک‌ها و همگرایی‌های فرهنگی و مذهبی زائران

همگرایی و پیوند عاطفی حکومت و دولت با توسعۀ زیارت و گردشگری دینی در مشهد

برخورداری حمل و نقل ریلی و هوایی در مقیاس ملی و بین‌المللی

مسافرت در قالب خانواده و هیئت مذهبی به عنوان الگوی غالب سفر

ناامنی در مراکز زیارتی و گردشگری مذهبی رقیب کشورهای منطقه

برخورداری از برندهای گردشگری در سطح ملی و شهر مشهد

برخورداری از حجم قابل توجهی از آژانس‌های کشور در مشهد

راهبردهای تدافعی (WT):

ü          ایجاد بانک اطلاعات زیارتی-گردشگری جهت بهبود رفاه زائر

(W1,3,4,8,9,10,12,14,15&T2,4,6)

ü          توسعۀ مراکز آموزشی مرتبط با گذران اوقات فراغت و گردشگری

(W1,2,5,6,10,11,13,16&T1,2,3,4)

ü          ایجاد الگوی متوازن سفرهای زیارتی در سطوح ملی و بین‌المللی

(W2,3,7,8,11,12,15,16&T2,4,5,6)

ü          حفاظت از ارزش‌های فرهنگی – مذهبی(W2,11,12,13&T1,4,5)

راهبردهای رقابتی (ST):

ü    ایجاد فضای همگرایی بین سازمانی(S2,4,5,6,10,11&T2,3,4,5,6)

ü    ایجاد ضوابط نظارت و کاهش هزینه‌های اقامت جهت گروه‌های کم‌درامد(S2,4,6&T1,2,4,5,6)

ü    ارتقای فرهنگ زیارت و تحول در مفهوم آن(S1,2,8,11&T1,2)

ü     ارتقای کارکردهای فرهنگی - مذهبی شهر مشهد در جهت افزایش کیفیت گذران اوقات فراغت(S2,3,4,5,7,8,9&T2,4,5)

ü    بازنگری و تدوین قوانین مرتبط با جذب زائر و گردشگران خارجی (S2,10&T3,4,5,6)

ü    استفادۀ گسترده از سازوکارهای تبلیغاتی جهت ارتقای جایگاه بین‌المللی کلان شهر مذهبی مشهد(S1,2,6,11&T2,4,5,6)

فهرست تهدیدها (T):

تغییر نحوۀ نگرش به مقولۀ زیارت و ایجاد نوعی تعارض میان فرهنگ سنتی و فرهنگ جدید

تمرکز زوار در ایام خاص از سال (عدم توزیع زوار در طول سال)

ضعف قوانین و مقررات در زمینۀ سرمایه‌گذاری و عدم شفافیت مقررات مربوط به جذب سرمایه در زمینۀ اوقات فراغت

گسترش شهرهای گردشگری (با هزینۀ پایین و تنوع گذران اوقات فراغت) در سطح ملی و بین‌المللی

تبلیغات سوء بین‌المللی علیه ایران

کاهش میانگین اقامت در شهر مشهد

 

 

د) ماتریس داخلی و خارجی

اما پس از به‌دست‌آمدن استراتژی‌های مختلف، اولویت با کدام گروه از راهبردها است؟ پاسخ به این سؤال مستلزم تحلیل دیگری است که ماتریس ارزیابی عوامل داخلی/خارجی نام دارد. در این مرحله نمرات نهایی به‌دست‌آمده از جداول ارزیابی عوامل درونی و محیط بیرونی در محوری مختصاتی مکان‌گذاری می‌شود تا موقعیت استراتژیک شهر مشهد در آن مشخص شود.

نتایج تحلیل فوق برای شهر مشهد در تحقیق حاضر نشان می‌دهد که شهر مشهد در موقعیت تهاجمی قرار گرفته است، یعنی این شهر با تکیه بر فرصت‌ها و نقاط قوت خود می‌تواند اقدامات لازم را انجام دهد تا موقعیت خود را تحکیم کند.

البته در این قسمت و برای دقت بیشتر در تحلیل می‌توان محدودۀ استراتژیک مشهد را نیز ترسیم کرد تا بتوان با دقت بیشتری به نتیجه­گیری از آن پرداخت. برای ترسیم محدودۀ استراتژیک، محدوده‌ای را که از فرمول حاصل می‌شود ترسیم می‌کنیم. بررسی محدودة استراتژیک شهر مشهد نیز نشان می‌دهد که این شهر عمدتاً در محدودۀ تهاجمی قرار دارد.

 

 

تا اینجا مشخص شد که شهر مشهد در موقعیت تهاجمی قرار دارد و باید از استراتژی‌های تهاجمی استفاده کند، اما اولویت­بندی این استراتژی‌ها مستلزم تکمیل ماتریس برنامه‌ریزی راهبردی کمّی موسوم به کیو اس پی ام است، که نتایج آن برای شهر مشهد به صورت جدول7 است.

 

جدول 7. اولویت­بندی راهبردها با استفاده از ماتریس کیو اس پی ام

 

 

ارتقای عملکرد زیرساخت‌های گذران اوقات فراغت و خلق فضای کالبدی و معنوی متناسب با فرهنگ زیارت

توسعه و تنوع‌بخشی جاذبه‌ها و فضاهای فراغتی با تأکید بر حفظ کارکردهای مذهبی- زیارتی مشهد

توسعۀ کیفی واحدهای اقامتی در راستای بهبود و غنی‌سازی گذران اوقات فراغت زائران

توسعه و بهبود گذران اوقات فراغت زائران در عرصۀ حمل و نقل عمومی

افزایش سطح اطلاع‌رسانی و بهبود شیوه‌های آن در راستای غنی‌سازی اوقات فراغت زائران

 

ضریب

جذابیت

نمرۀ جذابیت

جذابیت

نمرۀ جذابیت

جذابیت

نمرۀ جذابیت

جذابیت

نمرۀ جذابیت

جذابیت

نمرۀ جذابیت

قوت‌ها

برخورداری از منابع و جاذبه­های مختلف گردشگری (مذهبی، فرهنگی، تاریخی، تجاری، طبیعی، تفریحی و...) در شهر و منطقه

038/0

000/4

153/0

933/3

151/0

333/1

051/0

600/1

061/0

333/3

128/0

برخورداری از حجم بالا و پایدار تقاضای زیارت و گردشگری مذهبی در شهر مشهد در مقیاس محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی

039/0

233/3

126/0

300/3

129/0

333/2

091/0

333/3

130/0

667/3

143/0

برخورداری از تسهیلات و خدمات عمومی در شهر

033/0

000/3

099/0

333/2

077/0

000/3

099/0

000/3

099/0

000/2

066/0

برخورداری و تمرکز حجم قابل توجهی از مراکز اقامتی- پذیرایی کشور در شهر مشهد

021/0

667/1

034/0

667/1

034/0

667/2

055/0

333/1

027/0

333/1

027/0

برخورداری از زیرساخت‌های اولیۀ حمل و نقل و دسترسی به شبکۀ ارتباطات (هوایی، زمینی و ریلی)

023/0

000/2

046/0

000/2

046/0

333/1

031/0

667/3

085/0

000/1

023/0

برخورداری از منابع مالی و توان سازمانی مرتبط با زیارت و گردشگری (آستان قدس، شهرداری و ...)

028/0

667/3

102/0

667/3

102/0

667/2

074/0

667/2

074/0

667/1

046/0

برخورداری از منابع ارضی شهری جهت ایجاد و توسعۀ فضاهای تفریحی

033/0

333/3

111/0

333/1

044/0

667/1

055/0

000/1

033/0

667/1

055/0

باورهای مذهبی/ فرهنگی مشترک در بین زائران و مجاوران

021/0

000/2

041/0

333/2

048/0

000/2

041/0

661/1

034/0

333/2

048/0

تقاضای بالای زائران برای استفاده از حمل و نقل عمومی

027/0

667/1

045/0

500/2

068/0

333/1

036/0

333/3

091/0

333/2

064/0

برخورداری از حجم قابل توجهی از برگزارکنندگان تور (دفاتر خدمات مسافرتی) در شهر مشهد و مشارکت آن‌ها در برنامه­ریزی برای گذران اوقات فراغت زائران

018/0

000/2

036/0

000/2

036/0

333/2

041/0

667/2

047/0

667/3

065/0

قابلیت برگزاری نمایشگاه‌ها، جشنواره‌ها و فستیوال‌های مذهبی، هنری، فرهنگی، اقتصادی و ... در مقیاس ملی و بین‌المللی

028/0

333/2

066/0

667/2

076/0

000/2

057/0

000/2

057/0

000/2

057/0

ضعف‌ها

کم‌توجهی به نیازهای تفریحی زائران متناسب با طبقات اقتصادی و اجتماعی آنان (ضعف در تناسب عرضه با تقاضا)

022/0

000/3

065/0

000/3

065/0

667/2

058/0

333/2

051/0

000/2

043/0

ضعف تبلیغات و اطلاع‌رسانی مناسب در حوزۀ رفاه (گذران اوقات زراعت و ...)

014/0

667/1

024/0

333/2

033/0

000/2

028/0

000/2

028/0

333/3

047/0

کمبود فضاهای فراغتی در سطح شهر

014/0

667/2

037/0

000/2

028/0

000/2

028/0

333/1

019/0

333/1

019/0

ضعف نظام آمار و اطلاعات در حوزۀ گردشگری و گذران اوقات فراغت

018/0

667/1

030/0

333/1

024/0

667/1

030/0

000/3

053/0

667/2

047/0

کمبود سرمایه‌گذاری بخش‌های دولتی در بخش اوقات فراغت

019/0

333/2

045/0

333/2

045/0

667/2

052/0

667/2

052/0

000/2

039/0

کند بودن فرآیند برنامه­ریزی جامع و بلندمدت و ناهماهنگی مدیریت در حوزۀ اوقات فراغت و گردشگری

015/0

000/2

030/0

667/1

025/0

667/2

040/0

667/1

025/0

333/2

035/0

ضعف دسترسی مناسب به سیستم حمل‌ونقل شهری جهت استفاده از جاذبه­های گردشگری و فضاهای تفریحی شهر و منطقه

013/0

333/2

029/0

667/1

021/0

667/2

033/0

667/3

046/0

333/1

017/0

کمبود مراکز تفریحی و گذران اوقات فراغت در نزدیکی مکان اقامت زائران

027/0

000/2

054/0

333/2

063/0

333/3

090/0

333/1

036/0

000/2

054/0

کمبود فضا برای توسعۀ زیرساخت‌های گذران اوقات فراغت در پیرامون حرم

014/0

333/2

034/0

333/3

048/0

333/2

034/0

667/1

024/0

000/1

014/0

چندپارچگی سازمان‌های متولی برنامه­ریزی و مدیریت امور زائران در زمینۀ اوقات فراغت

023/0

333/3

077/0

333/3

077/0

667/2

062/0

333/2

054/0

667/2

062/0

ضعف در برنامه­ریزی و نظارت بر عملکرد فضاهای تفریحی و اقامتی

027/0

000/2

054/0

667/1

045/0

333/1

036/0

000/1

027/0

667/2

073/0

ضعف در تجهیز فضاهای تفریحی– سیاحتی به امکانات مناسب گذران اوقات فراغت

021/0

333/2

049/0

333/3

070/0

000/1

021/0

333/1

028/0

667/1

035/0

ضعف بنیۀ فرهنگی و مالی تودۀ زائران و اختصاص درصد ناچیزی از هزینه‌های آنان برای گذران اوقات فراغت

024/0

333/3

081/0

000/2

049/0

333/3

081/0

333/2

057/0

667/1

041/0

نقص در تعاریف و شفاف نبودن شرح وظایف سازمان‌های مرتبط با اوقات فراغت سازمان‌ها و نهادهای متولی گذران اوقات فراغت زائران

015/0

000/2

030/0

333/2

035/0

333/2

035/0

667/1

025/0

333/1

020/0

کمبود و ضعف نیروی انسانی متخصص در زمینۀ گردشگری و اوقات فراغت

025/0

333/2

058/0

667/1

041/0

000/2

050/0

667/2

066/0

000/2

050/0

محدود بودن زمان بازدید از اماکن هنری و فرهنگی و جاذبه­های گردشگری شهر و منطقه

012/0

000/2

023/0

667/1

019/0

000/2

023/0

667/1

019/0

000/2

023/0

فرصت‌ها

گرایش اذهان عمومی مردم و تقاضای نسبتاً زیاد ملی- منطقه­ای برای زیارت و مسافرت به شهر مشهد

030/0

667/2

079/0

667/1

049/0

333/1

039/0

000/1

030/0

000/3

089/0

نقش محوری گردشگری مذهبی در اسناد توسعۀ استان

032/0

000/4

127/0

333/2

074/0

000/2

063/0

000/2

063/0

333/2

074/0

همگرایی و عزم جدی سازمان‌ها در لزوم بهبود جایگاه زیارت در سطح ملی- منطقه­ای

030/0

333/2

069/0

000/2

059/0

000/3

089/0

000/2

059/0

000/2

059/0

تمایل قابل توجه سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های گذران اوقات فراغت و گردشگری

036/0

667/3

133/0

333/3

121/0

000/2

072/0

333/1

048/0

333/1

048/0

اشتراک‌ها و همگرایی‌های فرهنگی و مذهبی زائران

023/0

667/3

086/0

000/2

047/0

667/2

062/0

333/1

031/0

667/1

039/0

همگرایی و پیوند عاطفی حکومت و دولت با توسعۀ زیارت و گردشگری دینی در مشهد

030/0

667/1

049/0

333/1

039/0

333/2

069/0

667/1

049/0

667/2

079/0

برخورداری حمل‌و‌نقل ریلی و هوایی در مقیاس ملی و بین‌المللی

026/0

667/2

069/0

333/1

035/0

000/2

052/0

333/3

087/0

000/1

026/0

مسافرت در قالب خانواده و هیئت مذهبی به عنوان الگوی غالب سفر

032/0

333/2

075/0

667/2

086/0

667/3

118/0

667/3

118/0

333/2

075/0

ناامنی در مراکز زیارتی و گردشگری مذهبی رقیب کشورهای منطقه

023/0

000/2

046/0

333/1

030/0

667/1

038/0

667/1

038/0

667/1

038/0

برخورداری از برندهای گردشگری در سطح ملی و شهر مشهد

018/0

667/2

047/0

000/2

036/0

333/1

024/0

667/1

030/0

000/3

053/0

برخورداری از حجم قابل توجهی از آژانس‌های کشور در مشهد

019/0

667/1

032/0

667/2

052/0

667/2

052/0

000/2

039/0

333/3

065/0

تهدیدها

تغییر نحوۀ نگرش به مقولۀ زیارت و ایجاد نوعی تعارض میان فرهنگ سنتی و فرهنگ جدید

017/0

667/1

028/0

333/2

039/0

667/2

044/0

000/1

017/0

000/1

017/0

تمرکز زوار در ایام خاص از سال (عدم توزیع زوار در طول سال)

012/0

333/2

028/0

000/3

036/0

333/3

040/0

333/2

028/0

333/2

028/0

ضعف قوانین و مقررات در زمینۀ سرمایه‌گذاری و عدم شفافیت مقررات مربوط به جذب سرمایه در زمینۀ اوقات فراغت

010/0

000/3

029/0

667/2

026/0

000/2

020/0

000/2

020/0

333/2

023/0

گسترش شهرهای گردشگری (با هزینۀ پایین و تنوع گذران اوقات فراغت) در سطح ملی و بین‌المللی

011/0

667/1

019/0

000/1

011/0

000/1

011/0

333/1

015/0

000/2

022/0

تبلیغات سوء بین‌المللی علیه ایران

009/0

667/1

015/0

333/1

012/0

333/1

012/0

333/1

012/0

667/2

023/0

کاهش میانگین اقامت در شهر مشهد

032/0

667/2

084/0

667/2

084/0

333/1

042/0

667/1

053/0

333/2

074/0

جمع

 

 

595/2

 

334/2

 

18/2

 

085/2

 

172/0

 

 

بر اساس جدول 7 اولویت­بندی راهبردها به شرح زیر به دست آمده است:

v   راهبرد با اولویت اول: ارتقای عملکرد زیرساخت‌های گذران اوقات فراغت و خلق فضای کالبدی و معنوی متناسب با فرهنگ زیارت؛

v   راهبرد با اولویت دوم: توسعه و تنوع‌بخشی جاذبه‌ها و فضاهای فراغتی با تأکید بر حفظ کارکردهای مذهبی/ زیارتی مشهد؛

v   راهبرد با اولویت سوم: توسعۀ کیفی واحدهای اقامتی در راستای بهبود و غنی‌سازی گذران اوقات فراغت زائران؛

v   راهبرد با اولویت چهارم: افزایش سطح اطلاع‌رسانی و بهبود شیوه‌های آن در راستای غنی‌سازی اوقات فراغت زائران؛

v   راهبرد با اولویت پنجم: توسعه و بهبود گذران اوقات فراغت زائران در عرصۀ حمل‌و‌نقل عمومی.

 

نتیجه­گیری

نتیجۀ بررسی­ها در این پژوهش که با بهره‌گیری از رویکرد سیستمی و با تکنیک­های سوات و کیو اس پی ام انجام شد، مبین این واقعیت است که کلان‌شهر مشهد به جهت برخورداری از منابع، جاذبه­ها و فضاهای گذران اوقات فراغت به همراه فرصت­های تفریحی و گردشگری خود، به لحاظ راهبردی در موقعیت تهاجمی قرار دارد. در واقع کلان‌شهر مشهد برای توسعۀ فضاهای تفریحی و گذران اوقات فراغت با نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید بسیاری روبه­رو است که وزن بیشتر با فرصت­ها و قوت­های گذران اوقات فراغت است. ماتریس ارزیابی عوامل داخلی اوقات فراغت و فضاهای زیرساختی نشان می‌دهد که کلان‌شهر مشهد با کسب نمرۀ 59/2 اندکی بالاتر از میانگین 5/2 قرار گرفته است و این نشان می‌دهد که این شهر حداکثر استفاده را از نقاط قوت خود نکرده است، بلکه تأثیرگذاری ضعف­ها باعث شده تا این شهر در موقعیتی نزدیک به میانگین قرار گیرد. در این ماتریس انحراف معیار امتیاز‌های داده شده 5/0 است که توزیع نرمال امتیازات بین قوت­ها، ضعف­ها، فرصت­ها و تهدیدهای فراغتی این شهر را نشان می‌دهد.

نمرۀ 9/2 در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی درزمینۀ اوقات فراغت زائران نشان می‌دهد که کلان‌شهر مشهد دربرابر محیط بیرونی خود واکنش خوبی داشته و توانسته از فرصت­های فراغتی خود برای غلبه بر تهدیدهای موجود استفاده کند. انحراف معیار نمرات نیز در این ماتریس 5/0 است.

نتایج تحلیل سوات برای گذران اوقات فراغت زائران در کلان‌شهر مشهد نشان می‌دهد که این کلان‌شهر در موقعیت تهاجمی قرار گرفته، یعنی می‌تواند با تکیه بر فرصت‌ها و نقاط قوت خود، زمینۀ لازم را برای موقعیت تهاجمی خود فراهم آورد. بنابراین می‌توان گفت ارجحیت راهبرد توسعۀ اوقات فراغت زائران در حال حاضر در شهر مشهد، ارتقای عملکرد زیرساخت‌های گذران اوقات فراغت و خلق فضای کالبدی و معنوی متناسب با فرهنگ زیارت است؛ لذا می‌توان پیشنهادهای زیر را درزمینۀ بهبود گذران اوقات فراغت زائران ارائه داد:

  1. تهیۀ سند راهبردی و تدوین برنامۀ جامع در افق­های مختلف زمانی در زمینۀ گذران اوقات فراغت زائران شهر مشهد؛
  2. فراهم ساختن بستر مشارکت و تعامل بین سازمان­های ذی­ربط و ذی­نفوذ در زمینۀ گذران اوقات فراغت در شهر مشهد؛
  3. تقویت زیرساخت­ها و بهبود وضعیت فضاهای گذران اوقات فراغت موجود در شهر مشهد؛
  4. ایجاد مدیریت یکپارچه برای برنامه­ریزی گردشگری و گذران اوقات فراغت زائران در شهر مشهد.

 
حاجی‌پور، خلیل (1385) «برنامه­ریزی محله‌مبنا، رهیافتی کارآمد در ایجاد مدیریت شهری پایدار»، نشریة هنرهای زیبا، شمارة 6: 37-46.
دومازیه، ژوفر (1352) «زمان فراغت از دیدگاه تاریخی و جامعه‌شناسانه»، ترجمة محمد. آوینه، مجلة فرهنگ و زندگی، شمارة 12: 23-13.
دومازیه، ژوفر (1352) «مقدمه­ای بر جامعه‌شناسی فراغت»، ترجمة علی اسدی، مجلة فرهنگ و زندگی، شمارة 12: 19-8.
دهخدا، علی‌اکبر (1373) لغت­‌نامة دهخدا، جلد دهم، چاپ اول از دورة جدید، تهران: دانشگاه تهران.
زرقانی، سیدهادی و محسن حجازی جوشقانی (1390) توریسم بین‌الملل و نقش آن در اقتصاد و توسعة شهری با تأکید بر کلان‌شهر مشهد، مشهد: چهارمین کنفرانس برنامه­ریزی و مدیریت شهری.
حکمت نیا حسن و میرنجف موسوی (1385) کاربرد مدل در جغرافیا با تاکید بر برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای، یزد: انتشارات علم نوین.
فروزنده دهکردی، لطف الله (1378) «مروری بر مدل‌های برنامه‌ریزی استراتژیک»، مجلة دانش مدیریت، سال دوازدهم، شمارة 45: 111-97.
قاسمی خوزانی، محمد (1386) ساختار و کارکرد گردشگری مذهبی/ فرهنگی و مدیریت آن در کلان‌شهر مشهد، رسالة دکتری رشتة جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه شهید بهشتی.
قاسمی خوزانی، محمد (1390) بررسی قوت­ها، ضعف­ها، فرصت­ها و تهدیدهای منطقه نمونه گردشگری ابدال‌آباد با تکنیک SWOT (تبیین راهبردهای توسعه منطقه نمونه گردشگری ابدال‌آباد)، اولین همایش جغرافیا و برنامه­ریزی توسعه روستایی، مشهد.
قرخلو، مهدی (1386) جغرافیای جهانگردی و برنامه­ریزی اوقات فراغت، تهران: جهاد دانشگاهی.
مؤمنی، مصطفی، مظفر صرافی و محمد قاسمی خوزانی (1387) «ساختار و کارکرد گردشگری مذهبی/ فرهنگی و ضرورت مدیریت یکپارچه در کلان‌شهر مشهد»، فصلنامة جغرافیا و توسعه، شمارة 11: 38-13.
مؤمنی، مصطفی (1386) «بحثی در شهرنشینی و جغرافیای اوقات فراغت و گردشگری» در: توسعة شهرنشینی و صنعت گردشگری در ایران (از مفهوم تا راه‌کار)، بهمن کارگر، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
مرادی مسیحی، واراز (1382) «برنامه­ریزی راهبردی شهرها/یافته­ها و تجربه­ها»، مجلة شهرداری­ها، سال پنجم، شمارة 54: 11-17.
معین، محمد (1353) فرهنگ معین، جلد دوم، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
مهدیزاده، جواد (1382) برنامه­ریزی راهبردی توسعه شهری، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
مهدیزاده، جواد (1385) برنامه­ریزی راهبردی توسعه شهری تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران، تهران: معاونت معماری و شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی.
هال، پیتر (1380) «رویکرد سیستمی در فرایند برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای»، ترجمة مهدی تقی‌زاده مطلق، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 7: 60-71.
Bertalanffy Von, Ludwig (1972) “The History and Status of General Systems Theory”, The Academy of Management Journal, 15 (4): 407-426.
Bryson, J. M. (1990) Strategic Planning for Public and Nonprofit Organizations: A Guide to Strengthening and Sustaining Organizational Achievement, Sanfrancisco: Jossey Bass.
Checkland, P. B. (1999) System Thinking, System Practice, Chichester, England: John Wiley and Sons.
Close, D. W. (2007) “A Model for Strategic Social Planning in a Fishng Economy”,  Vascos: 373-398.
Danca, A. C, (2010) What is SWOT Analysis, Downloaded from SWOTAnalysis:http://www.stfrancis.edu/content/ba/ghkickul/stuwebs/btopics/works/swot.htm.
Faludi, Andreas (1977) Planning Theory,Oxford: Pergamon Press.
Gartner, William (1996) Tourism Developmet, Principles, Processes and Politics, New York: Von Nostrand Reinhold.
Gunn, Clare A. (2002) Tourism Planning, London: Routledge.
Holden, Anderew (2000) Environment and Tourism, London: Routledge.
Kelly, R. John (1990) Leisure, Newjersey: University of Illinoise Newjersey.
Mitzberg, H. (1994) “The Fall and Rise of Strategic Planning”, Harvard Business Review, 721: 107-114.
Nolan, M. L. & S. Nolan (1989) Christian Pilgage in Modern Western Europe, Chapel Hill: The University of North Carolina Press.
Rouse, J. & P. Rouse (1999) Effective Strategic Planning, downloaded from: www.enterprisefoundation.org: The Enterprise Foundation.
Santos, Maria da Graca Mouga pocas (2004) Fatima: Religious Tourism in a Sanctuary City, from http://WWW.bibemp2.us.es/turismo/turismonet1/economia%20del%.