نوع مقاله : علمی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه در دانشگاه فردوسی مشهد

2 کارشناس ارشد پژوهشگری علوم اجتماعی

چکیده

مقالۀ حاضر به منظور توصیف و تحلیل نیازهای فرهنگی زائران خارجی حرم رضوی در شهر مشهد انجام شده است. برای این هدف، نیازهای فرهنگی حیطۀ زیارت در پنج بعد عاطفی، اعتقادی، مناسکی، دانشی و پیامدی شناسایی شده و به روش پیمایشی در نمونۀ 1427 نفری از زائران آذری‌زبان، اردوزبان، انگلیسی‌زبان و عرب‌زبان اجرا شده است. نتایج نشان داد که نیازهای دانشی در صدر سلسله‌مراتب نیازهای زائران خارجی قرار داشته و پس از آن نیازهای پیامدی در مرتبۀ دوم قرار دارد. سه نیاز عاطفی، اعتقادی و مناسکی در حد بسیار پایینی قرار دارند. مقایسۀ نیازهای پنج‌گانه نشان داد که تفاوت بین سطوح آن‌ها به‌لحاظ آماری معنادار است و علاوه بر آن بین چهار گروه مورد بررسی از زائران خارجی نیز تفاوت معناداری از لحاظ شدت نیازهای فرهنگی مشاهده می‌شود. 

کلیدواژه‌ها

مقدمه و بیان مسئله

زیارت یکی از مصادیق کنش دینی است که در ادیان و مذاهب مختلف مورد تأکید قرار گرفته است. بر این اساس همه‌ساله جمعیت کثیری از کنشگران دین­مدار در سراسر جهان به سوی اماکن مقدس مذهبی شتافته و آداب و مناسک زیارت را به‌جا می­آورند.

زیارت اگرچه به‌عنوان کنش دینی، ارزشمندی خود را از تأکیدی که در متون مقدس بر آن رفته است اخذ می­کند، بدیهی است که تبدیل آن به ارزش اجتماعی در فرآیند جامعه­پذیری و توسط نهادهای فرهنگی و اجتماعی صورت می‌گیرد. زیارت مانند هر کنش انسانی دیگری تا حد زیادی تابعی است از انگیزه­ها، نگرش­ها و نیازهای زائران درمقام کنشگران دینی و همچنین ارزش­ها، هنجارها و قوانین حاکم بر محیط اجتماعی به‌علاوۀ ظرفیت­ها و امکانات و تسهیلات تعبیه‌شده در مورفولوژی اجتماعی. لذا کیفیت این کنش دینی متناسب با عوامل تأثیرگذار می‌تواند دست‌خوش تغییرات بسیاری واقع شود.

حرم حضرت رضا (ع) در شهر مشهد، یکی از مراکز مهم این کنش دینی در سطح جهان است که همه‌ساله پذیرای خیل بی‌شمار زائران مشتاق از اقصی‌نقاط داخل و خارج کشور است. برنامه­ریزی برای خدمت‌رسانی به مشتاقان زیارت حرم رضوی نیازمند شناختی روشمند و عینی از زیارت در ابعاد گوناگون است. این مهم با توجه به رشد روزافزون جمعیت زائران حرم رضوی در کنار محدودیت­های مورفولوژیک، از ضرورت بسیار زیادی برخوردار شده است. اگرچه تاکنون تحقیقات متعددی به منظور شناخت زائران حرم رضوی انجام شده است، در اغلب این تحقیقات، محوریت با زائران ایرانی بوده و درصد اندکی از مطالعات به زائران خارجی اختصاص پیدا کرده است که آن نیز عمدتاً معطوف به بررسی مشکلات آنان بوده است.

یکی از شرایط لازم برای برنامه­ریزی نظام‌مند و تدوین استراتژی­های بلندمدت در نهادهای متولی خدمات زیارت در سطح شهر مشهد، داشتن شناخت علمی روشمند دربارۀ نیازهای زائران است؛ زیرا اگرچه جاذبۀ اصلی این شهر وجود حرم حضرت رضا (ع) است، عرضۀ خدمات و کالاهای مرتبط با زیارت نمی­تواند بدون توجه به نیازهای زائران و صرفاً بر اساس سلیقه یا امکانات نهادهای متولی زیارت صورت گیرد. شناخت دقیق و روزآمد نیازهای زائران هم به‌لحاظ آثار فرهنگی جذب زائران و هم به سبب آثار ترویجی فرهنگ دینی در سطح ملی و فراملی همواره از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. بی‌تردید ارائۀ امکانات فرهنگی و اطلاع‌رسانی متناسب با نیازهای زائران موجب خواهد شد زائر در زمان حضور خود در این شهر از فرصت خود به صورت بهینه استفاده کند. این واقعیت در ارتباط با زائران خارجی که متوسط اقامت آنان در شهر مشهد بیشتر از زائران داخلی است (شرفی، 1388) اهمیت بیشتری دارد و می‌تواند در ارتقای دانش و بینش و اصلاح رفتار و ترویج ارزش‌ها تأثیر بگذارد و به تبع آن ضریب جذب زائر (به­ویژه زائران خارجی) را افزایش دهد. از طرفی، در سطح کلان، می‌توان عنوان کرد که پاسخگویی بهتر به نیازهای فرهنگی زائران خارجی و برقراری ارتباط مناسب با آنان تأثیر عمده‌ای در تقویت روحیۀ همدلی و وحدت بین مسلمانان خواهد داشت و شهر مشهد به‌عنوان مکانی مناسب جهت همزیستی و تفاهم ملل مسلمان نقش برجسته‌تری پیدا خواهد کرد.

یکی از عوامل تعیین‌کننده در رفتار زائران ماهیت، شدت و سلسله‌مراتب نیازهای آنان در زمینه­های گوناگون است و شناخت علمی روشمند در این زمینه می­تواند در سازمان‌دهی خدماتی که از سوی نهادهای متولی زیارت به زائران خارجی ارائه می­شود تأثیر بگذارد. اما جستجوی تحقیقات انجام‌شده حاکی از آن است که هیچ‌گونه اطلاعات علمی و روزآمدی دربارة نیازهای فرهنگی زائران خارجی حرم رضوی وجود ندارد. این خلأ اطلاعاتی می­تواند برنامه­ریزی مربوط به خدمات فرهنگی در سازمان­های ذی‌ربط را دچار اختلال ساخته و زمینه­ساز ناکارآمدی آن‌ها شود. در پاسخ به این مسئله، مقالۀ حاضر درصدد است نیازهای فرهنگی زائران خارجی حرم رضوی را در ارتباط با پدیدۀ زیارت و از آن حیث که زائر هستند مورد بررسی قرار دهد و برای این منظور به دنبال تحقق اهداف زیر است:

  1. شناسایی انواع نیازهای فرهنگی زائران خارجی به تفکیک عرب­زبان­ها، اردوزبان­ها، انگلیسی­زبان­ها و آذری‌زبا­ن­ها.
  2. شناسایی سلسله‌مراتب نیازهای فرهنگی زائران خارجی به تفکیک عرب­زبان­ها، اردوزبان­ها، انگلیسی­زبان­ها و آذری‌زبا­ن­ها.
  3. شناسایی وجوه تشابه و تمایز نیازهای فرهنگی زائران خارجی.

 

پیشینۀ تحقیق

زیارت به‌عنوان کنشی دینی علاوه بر کارکردهای اجتماعی مهمی نظیر انسجام‌بخشی به جمع مؤمنان، درونی‌شدن ارزش­های دینی و تقویت و تثبیت ایمان و ایقان مذهبی دین‌داران (همیلتون، 1387: 270) و توجیه و تحکیم باورها و اعتقادات دینی (مکری­زاده، 1389: 84)، دارای پیامدهای روان‌شناختی مثبتی نظیر افزایش اعتماد به نفس (کرول و سوهچان[1]، 1989: 67)  و سلامت روان زائران (پارگامنت و دیگران[2]، 1992: 106) است.

تحقق کارکردهای اجتماعی زیارت و حصول پیامدهای مثبت روانی آن منوط به شرایط و تسهیلات فردی و ساختاری متعددی است که از مهم‌ترین آن‌ها می­توان به نیازهای فرهنگی زائران و ظرفیت بالقوه و بالفعل نهادهای ذی‌ربط در زمینة ارائة خدمات فرهنگی و برهم­کنش این دو عامل اشاره کرد. از این رو است که نگرش ایرانی‌ها به گردشگران و سبک زندگی، آداب و رسوم و فرهنگ ایرانیان به‌عنوان جلوه­هایی از ساختار اجتماعی در کنار احساس امنیت و تنگناهای ارتباطی بر رضایت گردشگران خارجی تأثیر می­گذارد (اردکانی و دیگران، 1389؛ صالحی­فرد، 1382). ضعف خدمات اطلاع‌رسانی به‌عنوان مشکل ساختاری رایج در تحقیقات دیگری نیز نشان داده شده است (نامی، 1384). اگرچه برخی شرایط نظیر نحوۀ سفر زائران (همان)، کیفیت و کمّیت امکانات موجود در اقامتگاه‌ها، رفتار کارکنان و مأموران مرزی، کارکنان گمرک و سفارتخانة ایران در کشورهای مبدأ (صالحی فرد، 1382) و طولانی­تر بودن مدت اقامت زائران خارجی در مقایسه با زائران داخلی (شرفی، 1388) می­تواند شدت و ضعف عوامل ساختاری را تحت تأثیر قرار دهد (همان).

 

مبانی نظری

شواهد پژوهشی فوق اگرچه نتیجۀ قابل تعمیمی در زمینۀ نیازهای فرهنگی زائران خارجی حرم حضرت رضا (ع) فراهم نمی­سازد، به نظر می­رسد اهمیت و ضرورت مطالعه در زمینۀ نیازهای فرهنگی زائران خارجی و برنامه‌ریزی بر اساس آن را به‌خوبی نشان دهد. رفیع‌پور (1364) معتقد است نیازهای انسان منشأ جسمانی، روانی و اجتماعی دارند. ریشۀ نیازهای جسمانی در طبیعت انسان نهفته است اما نحوه و نوع ظهورش متأثر از عوامل فرهنگی ـ اجتماعی است. از سوی دیگر دلایل کافی وجود دارد که این شکل‌گیری اجتماعی خود نیز دارای ریشۀ فطری است به این معنی که نیاز به ایمنی، نیاز به روابط اجتماعی، نیاز به تأیید و کسب منزلت و آبرو، یعنی نیازهای والای فرهنگی که موجب این شکل‌گیری می‌شوند، خود فطری یا به‌اصطلاح نیمه‌غریزی‌اند. نیازهای موجود به‌ندرت صرفاً جنبۀ جسمانی دارند. اکثر نیازهای جسمانی دارای محتوای اجتماعی و فرهنگی نیز هستند؛ یعنی با ارضای یک نیاز به‌ظاهر جسمی عموماً ارضای نیازهای والاتر اجتماعی (ایمنی، تأیید و منزلت) دنبال می‌شوند (رفیع‌پور، 1364: 62). «از دیدگاه لوین نیاز میل به دست آوردن چیزی یا وصول به مقصود و هدفی است. نیاز ممکن است بدنی باشد مانند گرسنگی، تشنگی، میل جنسی و... یا بدنی نباشد مانند میل رسیدن به مقام، یا انجام‌دادن فلان کار یا دانستن فلان مطلب. نیاز حالتی است که باعث تحرک شخص یعنی باعث عمل او می‌شود» (رحیمی‌نیک، 1374: 40). تعریف لوین از نیاز، به‌لحاظ منطقی، جامع و مانع نیست. فردی را در نظر بگیرید که بیماری قند خون دارد و علی‌القاعده باید از خوردن شیرینی و خوراکی‌های قندی پرهیز نماید، امّا بر اثر بی‌خبری از ابتلای خود به بیماری، میل زیادی به خوردن شیرینی دارد. در اینجا طبق تعریف لوین باید فرد مزبور را نیازمند به شیرینی تصور کرد، در حالی که پزشک متخصص، پس از معاینات و آزمایش‌های لازم، او را نیازمند به انسولین تشخیص خواهد داد.

هوندریش نیازها را کشاکشی بین دو ادراک می‌داند:‌ «ادراک شخص از یک وسیلۀ ارضا و ادراک او از آنکه نمی‌تواند همان موقع آن وسیله را به دست آورد» (رفیع‌پور، 1364: 16). حال اگر ادراک از وسیلۀ ارضا و نیز ادراک از امکان به دست آوردن آن را یک متغیر دو قطبی فرض کنیم، می‌توان تعریف فوق را در جدولی به این شکل قرار داد.

 

 

ادراک از وسیلۀ ارضا

دارد

ندارد

توان به دست آوردن وسیله ارضا در همان لحظه

دارد

الف

ب

ندارد

ج

د

 

براساس نظر هوندریش، شخصی که در خانۀ «ج» قرار گیرد نیازمند تلقی می­شود، اما افرادی که در خانۀ «ب» هستند، همچون کسانی که میزان چربی خونشان بالاست اما تصوری از وسیلۀ مناسب (داروها یا غذاهای پایین‌آورندۀ چربی خون) ندارند، نیازمند تلقی نمی­شوند. بدیهی است از دیدگاه پزشک باید چنین افرادی را نیازمند تلقّی کرد، ولو اینکه تصوری از وسیلۀ ارضای نیاز در ذهن نداشته باشند. خانۀ «دال» شامل افرادی است که تصوری از وسیلۀ ارضا در ذهن ندارند و حتی اگر داشته باشند توان رسیدن به آن را ندارند. چنین افرادی معمولاً در طبقات محروم یافت می‌شوند که به سبب سطح پایین آگاهی از بسیاری از وسائل موجود برای ارضای نیاز هیچ‌گونه تصوری ندارند و به‌علت پایگاه اقتصادی -اجتماعی ضعیف، توان رسیدن به آن وسائل را نیز ندارند. طبق تعریف هوندریش، این دسته از افراد نیز از دایرۀ مصادیق نیازمند خارج می‌شوند، در حالی که از دیدگاه متخصصان آن‌ها را نیز باید نیازمند تلقّی کرد.

فن‌هرمان برای تشخیص نیاز دو شرط لازم مطرح کرده است: نخست احساس کمبود و دوم تلاش برای رفع کمبود (رفیع‌پور، 1364: 14). ایراد مهمی که به تعریف فوق وارد است به احساس کمبود برمی‌گردد. آیا کمبودهای احساس‌نشده توسط فرد را در عین حال که واقعیت دارند، نباید جزو نیازهای او محسوب کرد؟ برای مثال، افرادی که لوزالمعده‌شان انسولین کافی ترشح نمی‌کند اما کمبود انسولین را احساس نمی‌کنند. همان‌طور که مشاهده می‌شود، این دسته از نیازمندان در قلمرو تعریف فن‌هرمان نمی‌گنجند. از سوی دیگر ممکن است احساس کمبود واقعی نباشد (یعنی واقعاً از دیدگاه یک متخصص کمبودی وجود نداشته باشد)، اما فرد برای رفع آن تلاش کند؛ مانند کسی که احساس کمبود سیگار یا سایر مواد مخدّر را دارد، بی‌آنکه از دیدگاه متخصص کمبودی در وی قابل مشاهده باشد.

در برداشتی دیگر، نیاز به منزلۀ نقص (کمبود یا فقدان) تعریف شده است. در این دیدگاه نیاز هنگامی به وجود می‌آید که نوعی نقص یا مسئله در یک زمینۀ خاص وجود داشته باشد و این امر فی‌نفسه مضر باشد. اسکریون[3] و راث[4](2004) از حامیان این برداشت از نیاز هستند. این تعریف از نیاز با عملکردهای افراد سروکار دارد و بر اساس آن، نیازمندی وضعیتی است که در آن هدف و منظور تعیین‌شده تحقق پیدا نکند. اگرچه این استاندارد اغلب در زمینه‌های پزشکی و زیست‌شناسی به کار می‌رود، قابلیت توسعه در حوزۀ فرهنگ را نیز دارد. بر این اساس نیاز افراد در حیطۀ زیارت دالّ بر وضعیتی است که عملکرد مورد انتظار آنان در امر زیارت محقق نشود. در اینجا برای آنکه تعریف روشنی از نیاز زائران در زمینة زیارت ارائه شود لازم است مفهوم زیارت و ابعاد آن تبیین شود.

همانند تبیینی که از مفهوم دین‌داری در قالب اصناف مصلحت‌اندیش، معرفت‌اندیش و تجربت‌اندیش (سروش به نقل از میرسندسی، 1390) ارائه شده است، در تبیین زیارت نیز می­توان بارقه‌هایی از این رویکرد را مشاهده کرد. در رویکرد تجربت‌اندیش، تجربیات و دریافت­های درونی است که بن­مایة زیارت را معلوم می­سازد. در این رویکرد زائر به جای آنکه مقام زیارت را بفهمد یا بشنود، آن را می­چشد و می­بیند. این شکل از زیارت امری شهودی و یقینی است که قالب فردی دارد. در این رویکرد فرد زائر خود را در احاطۀ وجود اولیای الهی می­بیند و آن‌ها را مشرف و ناظر بر خود احساس می­کند و رفتار و توجهات خویش را به‌نحوی سامان می­دهد که آغشته به حیا و ادب عبادی می­شود (زمانی، 1390). از این رو است که برخی زائران در بیان تجربه­های خود اظهار داشته­اند که زیارت‌شونده آن‌ها را می­بیند و به احوال آنان واقف است (مکری­زاده، 1389). زیارت بر اساس این رویکرد یک تجربۀ دینی است که ویژگی‌های آن را آذربایجانی در پژوهش خود برشمرده است. از نظر وی تجربۀ دینی در درجۀ اول واقعه یا حالتی است که شخص از سر می‌گذراند (به او دست می‌دهد). دوم آنکه فرد تجربه‌کننده از این واقعه یا حالت آگاهی دارد. سوم آنکه فرد در جریان این تجربه با خداوند یا امر الوهی مواجهه دارد و نهایتاً آخرین ویژگی تجربۀ دینی به تأثیرهای روانی خاص تجربۀ دینی مربوط است؛ تأثیراتی نظیر لذت، ترس، خشوع، تسلیم و تعبد (آذربایجانی، 1387: 184). آنچه آذربایجانی در ویژگی چهارم بدان اشاره کرده است، می­تواند در پژوهش حاضر پیامد زیارت به‌عنوان یک تجربۀ دینی قلمداد شود. به عبارت دیگر، چنانچه تجربۀ زیارت به صورت عمیق توسط زائر شهود شود، ظهور چنان آثاری در حالات، گفتار و کردار زائر بسیار طبیعی خواهد بود.

در رویکرد مصلحت‌اندیش، زیارت یک مناسک دینی است که زائر خود را موظف به رعایت آن می­داند. زائر بر اساس این رویکرد، زیارت‌شونده را در چنان جایگاهی از جامعیت و کمال می­نشاند که قادر است تمامی نیازهای او را اجابت کند. زائر در این معنا زیارت را در خدمت مصالح دنیوی و اخروی می­خواهد. بیان انگیزه­هایی نظیر طلب شفاعت و آمرزش گناهان یا شفای بیماری را از سوی زائران می­توان از جلوه­های این رویکرد به امر زیارت تلقی کرد.

در رویکرد معرفت‌اندیش، کوشش می­شود درک متفاوتی از مفهوم زیارت ارائه شود که حاصل کنش محققانه و عالمانه است. بر اساس این رویکرد زائر در سایۀ مطالعه و تحقیق به زیارت گرایش پیدا کرده و رویکردی انتقادی به آداب، مناسک و همچنین انگیزه­های زیارت پیدا می­کند. پیش­نیاز این رویکرد حدّی از دانش و آگاهی درباب زیارت است. زیرا رویکرد انتقادی به فرآیند زیارت در سایۀ دانش و آگاهی وسیعی که لازمۀ آن است حاصل خواهد شد.

بنابراین زیارت به‌عنوان واقعیت اجتماعی دینی در اصل دارای سه بعد تجربی، مناسکی و اعتقادی است که با توجه به آثار مترتب بر بعد تجربی و نیز پیش‌نیاز بعد معرفتی، به ترتیب دو بعد پیامدی و دانشی را نیز باید به آن افزود. به این ترتیب به الگویی پنج بعدی از مفهوم زیارت دست می­یابیم که مشابه مدل گلاک و استارک (سراج‌زاده، 1383) در تبیین ابعاد دین‌داری است.

 

 

برحسب چنین برداشتی از زیارت، می­توان آن را ترکیبی فرهنگی[5] قلمداد کرد. ترکیب فرهنگی عبارت از مجموعۀ به‌هم‌پیوسته­ای از عناصر فرهنگی است که حول یک موضوع متمرکز شده­اند (کوئن، 1388: 60). ابعاد پنج­گانۀ زیارت را می­توان به‌مثابۀ عناصر این ترکیب فرهنگی در نظر گرفت. مجموعۀ عناصر فوق از چنان پیوستگی‌ای برخوردارند که تغییر در یکی از ابعاد، بسته به میزان اهمیت آن در مجموعه، سایر عناصر تشکیل‌دهنده را نیز دچار تغییر خواهد کرد.

بر اساس تعریف ارائه‌شده از نیاز و مدل فوق­، نیاز فرهنگی به آن بخش از نقص­ها (کمبودها یا فقدان­ها) اطلاق می‌گردد که برطرف ساختن آن‌ها مستقیم یا غیرمستقیم در ترکیب فرهنگی زیارت ایجاد اختلال کند. برای مثال اگر پایبندی به مناسک زیارت (از قبیل خواندن زیارت‌نامه، وضو داشتن، انجام غسل زیارت و...) در نزد برخی از زائران کم باشد، می­تواند بعد احساسی و پیامدی ترکیب فرهنگی زیارت را متأثر کند و کل مجموعه را دچار اختلال نماید. این نقص یا نیاز از این حیث که در ترکیب فرهنگی زیارت رخ می­دهد می­تواند جلوۀ یک نیاز فرهنگی در زمینۀ زیارت قلمداد شود. یا چنانچه گفتار و رفتار زائر حاکی از آن باشد که زیارت عملاً تأثیری در حوزه­های مختلف زندگی او (از کسب­و­کار گرفته تا روابط اجتماعی با دیگران) نگذاشته است، می­توان آن را بر وجود نقص یا نیازی (در بعد پیامدی) در ترکیب فرهنگی زیارت حمل کرد که ریشه در عنصر دانشی این مجموعه دارد و عملاً نمی­تواند با احساسات متناسب با این ترکیب فرهنگی سنخیت داشته باشد، لذا این نشانه‌ها را نیز می­توان حمل بر نیاز فرهنگی در حوزۀ زیارت نمود. بر این اساس می­توان نیازهای فرهنگی زیارت را نیز در قالب این مدل به تصویر کشید.

 

 

روش تحقیق

برای انجام تحقیق حاضر ابتدا طی مطالعات اکتشافی گسترده­ای با اطلاع­رسان­های مرتبط با زائران خارجی (نظیر مسئولان کاروان­ها، کارشناسان آستان قدس، مسئولان هتل­ها و همچنین زائران خارجی) مصادیق نیاز فرهنگی در حوزۀ زیارت احصا گردید. سپس با بررسی دو مورد از آخرین تحقیقات انجام شده دربارۀ زیارت در سطح شهر مشهد که توسط مکری‌زاده (1389) به روش پدیدارشناسی و شرفی (1388) به روش پیمایشی انجام شده بود، مصادیق تجربۀ زیارت (در ابعاد پنج­گانه) و نیاز فرهنگی در حوزۀ زیارت شناسایی و تکمیل گردید. در نهایت بر اساس یافته­های دو مرحلۀ پیشین، چهار پرسش‌نامۀ­ مجزّا به زبان­های عربی، انگلیسی، اردو و آذری طراحی گردید و به روش پیمایشی (در نمونۀ باسواد به شیوۀ خوداجرا و در نمونۀ کم‌سواد و بی‌سواد از طریق مصاحبه توسط پرسشگران مسلط به هر زبان) تکمیل شد.

حجم نمونۀ منتخب از جامعۀ آماری زائران اردوزبان، عرب­زبان،[6] انگلیسی­زبان و آذری­زبان[7] با واریانس 887/0 برای متغیر نیازهای اطلاعاتی در تحقیق مقدماتی و همچنین خطای
نمونه­گیری 5 درصد بالغ بر 1427 نفر بود که متناسب با حجم هر طبقه[8] نمونة فوق به طبقات چهارگانه تخصیص یافت (آذری: 276 نفر، اردو: 477 نفر، انگلیسی: 147 نفر و عربی: 527 نفر).

 

 

برای انتخاب اعضای نمونه به دلیل نبود فهرست و همچنین سیّال‌بودن جامعۀ آماری، ابتدا سهمیة گروه­های سنی و جنسی مختلف در هریک از چهار زبان تعیین شد و سپس این افراد با استفاده از شیوۀ اتفاقی[9] مورد مصاحبه قرار گرفتند.[10] از نمونۀ فوق 7/52 درصد را مردان و مابقی را زنان تشکیل می­دادند.

برای تأمین روایی[11] محتوای پرسش‌نامه از توافق داوران و برای محاسبة پایایی[12] آن از آلفای کرونباخ استفاده شد. نتایج آلفای کرونباخ نشان داد که مقیاس­های مورد استفاده در تحقیق از پایایی لازم برخوردار هستند.

 

جدول 1.  نتایج سنجش پایایی مقیاس­های به کاررفته در تحقیق

ردیف

عنوان مقیاس

تعداد گویه‌ها

مقدار آلفای کرونباخ

1

مقیاس نیازهای اعتقادی

7

0.757

2

مقیاس نیازهای مناسکی

13

0.771

3

مقیاس نیازهای دانشی

9

0.898

4

مقیاس نیازهای عاطفی

7

0.748

5

مقیاس نیازهای پیامدی

6

0.581

 

نحوۀ شاخص­سازی در هریک از مقیاس­ها نخست بدین نحو بود که اعتقاد ضعیف به
گویه­های مطرح شده حمل بر وجود اختلال در بخشی از تجربۀ زیارت شده و پاسخگو از آن حیث نیازمند تلقی می­شد. مثلاً در مقیاس نیازهای مناسکی، پاسخگویی که عملاً پایبندی اندکی به مناسک زیارت داشت، در ردۀ آن دسته از زائران قرار می­گرفت که نیاز بیشتری به آموزش مناسک زیارت داشتند. روش‌های اصلی تحلیل داده­ها در این تحقیق، جداول دوبعدی، تحلیل عاملی اکتشافی،[13] تحلیل خوشه‌ای،[14] ضریب همبستگی اسپیرمن، آزمون تحلیل واریانس و آزمون فریدمن بوده است.

 

یافته­های تحقیق

نتایج نشان داد که میانگین سن زائران خارجی حرم رضوی حدود 39 سال است که 25 درصد آنان (چارک اول) کمتر یا مساوی 28 سال و 25 درصد دیگر (چارک سوم) 48 سال یا بیشتر دارند. شاخص چولگی حاکی از آن بود که سن بیش از 50 درصد افراد نمونه بالاتر از میانگین یاد شده است. گفتنی است که گروه­های چهارگانۀ زائران تفاوت معناداری از حیث سن با همدیگر نداشتند. بررسی مدت اقامت زائران خارجی از طریق تحلیل خوشه­ای حکایت از الگوی متفاوتی بین آنان می‌کند. بدین معنا که اگرچه اکثر قریب به اتفاق زائران خارجی حرم رضوی (9/78 درصد) بین سه تا چهار روز در مشهد اقامت دارند، این نسبت در بین زائران عرب‌زبان به طرز محسوسی بیشتر است. به‌گونه‌ای که 3/35 درصد از آنان حدود دوهفته در مشهد اقامت می­گزینند، حال آنکه این نسبت در بین سایر زائران خارجی (به‌ویژه زائران آذری‌زبان) بسیار کمتر است.

 

جدول 2. مدت اقامت زائران خارجی در شهر مشهد

مدتاقامتزائران خارجی درمشهد

زبان

آذری

اردو

انگلیسی

عربی

کل

درصد

درصد

درصد

درصد

درصد

 

سهتاچهارروز

98.2%

92.6%

91.2%

52.3%

78.9%

حدوددوهفته

0.4%

6.7%

6.1%

35.3%

15.8%

حدودیکماه

0%

0%

0%

9.1%

3.3%

حدوددوماه

0%

0.4%

0.7%

1.4%

0.7%

بیشترازدوماه

1.5%

0.2%

2%

1.9%

1.3%

کل

100%

100%

100%

100%

100%

 

 بررسی نحوۀ سفر زائران خارجی به مشهد نشان داد که اکثریت (8/63 درصد) آنان به صورت کاروانی اقدام به سفر می‌کنند که در آن میان سهم آذری‌زبان‌ها به طرز محسوسی بیشتر است (87 درصد). بررسی سابقۀ سفر زیارتی زائران خارجی به مشهد نشان داد 42 درصد از زائران خارجی برای نخستین بار است که به مشهد سفر می­کنند. نسبت کسانی که برای بار دوم یا سوم به این شهر سفر کرده‌اند به ترتیب برابر با 20 و 9/11 درصد بوده و مابقی بیش از 3 بار به این شهر سفر زیارتی داشته­اند. لازم به ذکر است که زائران عرب‌زبان دارای بیشترین سابقۀ سفر زیارتی به مشهد بوده و در مقابل، زائران آذری‌زبان دارای کمترین سابقه از این حیث هستند. همان‌طور که در جدول زیر ملاحظه می­شود، محتوای اصلی انگیزۀ ­زیارت در بین زائران خارجی صبغۀ معنوی داشته و مربوط به تحقق امر زیارت است.   

 

جدول 3. انگیزۀ زیارت در بین زائران خارجی

 

گروه­بندی زائران

آذری

اردو

انگلیسی

عربی

کل زائران

1-   دعا برای فرج امام زمان

52.9 %

88.5 %

57.1 %

75.1 %

73.4 %

2-   طلب شفاعت و آمرزش گناهان

52.9 %

76.5 %

66.7 %

65.5 %

66.9 %

3-   شفای بیماری

22.8 %

86 %

57.8 %

71.3 %

65.5 %

4-   دعا برای دیگران

39.5 %

62.1 %

69.4 %

63.4 %

58.9 %

5-   حفظ سلامتی

21 %

75.5 %

60.5 %

58.6 %

57.2 %

6-   دیدار حضرت و شناخت ایشان

56.9 %

31.4 %

69.9 %

60.8 %

51.1 %

7-   عاقبت به خیری

44.4 %

39.6 %

54.4 %

61.1 %

50 %

8-   حل مشکلات اقتصادی

12 %

49.3 %

37.4 %

36.4 %

35.9 %

9-   سایر موارد

7.6 %

6.7 %

8.2 %

13.9 %

9.7 %

 

نمودار زیر سلسله ‌مراتب نیازهای پنج‌گانۀ حیطۀ زیارت را در میان زائران خارجی نشان
می­دهد. همان‌طور که ملاحظه می­شود، نیازهای دانشی در مرتبۀ نخست قرار دارد و برحسب میانگین[15] به‌دست‌آمده در اجزای مقیاس بدین معناست که آموزش مسائل سیاسی زمان حضرت (7/3)، آشنایی با یاران حضرت (03/3)، شناخت دشمنان حضرت (89/2)، آشنایی با سیر زندگانی حضرت (6/2) و آشنایی با زندگی پیامبر و ائمۀ معصوم (29/2) به‌عنوان نیازهای اصلی این بعد در اولویت قرار دارد.

همان‌طور که ملاحظه می­شود، نیازهای پیامدی زیارت (با فاصلۀ یک نمره در شاخص میانه) در مرتبۀ دوم قرار داشته و این بدین معناست که روند ارائۀ خدمات فرهنگی و آموزشی به زائران خارجی باید به‌گونه‌ای باشد که در رفت و آمد و حلقۀ معاشران، کسانی که اهل زیارت هستند نسبت به سایران در اولویت قرار گیرند (61/3)، در هنگام حضور در حرم رضوی از مشغولیت ذهنی به امور دنیوی پرهیز کنند (97/1) و عشق به حضرت را در روابط اجتماعی (48/1) و کسب و کار (1.43) نشان دهند.

 

 

شکل 3. نمودار جعبه­ای سلسله‌مراتب نیازهای فرهنگی زائران خارجی

 

در مرتبۀ سوم و بعد از نیازهای پیامدی نیازهای مناسکی قرار دارد و بیانگر این واقعیت است که روند آموزش و اطلاع‌رسانی به زائران خارجی باید به‌گونه­ای باشد که آنان در هنگام زیارت از خواندن زیارت­نامه با صدای بلند خودداری کنند (59/2)، از سجده به سمت ضریح (58/2) و بوسیدن آستان حضرت (25/2) و رسیدن از هر نحو ممکن به ضریح حضرت (16/2) خودداری کنند، آهسته و با قدم‌های کوتاه راه بروند (72/1)، غسل زیارت داشته باشند (63/1)، در نمازهای جماعت داخل حرم شرکت کنند (6/1)، اذن دخول بگیرند (35/1) و زیارت‌نامه بخوانند (26/1).

نمودار پیشین نشان می­دهد که نیازهای اعتقادی در مرتبۀ چهارم نیازهای فرهنگی زائران قرار دارد. این مهم بیانگر این نتیجه است که جهت‌گیری فعالیت­های ترویجی در حوزۀ فرهنگ رضوی لازم است به شکلی باشد که زائران خارجی حرم رضوی در زمینۀ بی­اعتنایی به زیارت بیمناک باشند (78/1)، جلوه­های حضور حضرت را در زندگی خود بیابند (46/1)، به تأثیر خلوص نیت زائر در جلب شفاعت ایمان داشته باشند (22/1) و باور کنند امام به احوال درونی زائران خود (1.21) آگاه است.

نتایج حاکی از آن است که نیازهای عاطفی در پایین­ترین مرتبه از سلسله‌مراتب نیازهای فرهنگی زائران قرار دارد و این واقعیت به معنای اشباع این بخش از نیازهای زائران خارجی در فرآیند زیارت حضرت است. با این حال تأمل در معرّف­های این نیاز نشان می­دهد که سمت­و­سوی خدمات فرهنگی حرم رضوی لازم است به‌گونه­ای باشد که زائران خارجی حضرت در جریان این تجربۀ دینی احساس کوچکی در برابر ایشان (44/1)، احساس پناه بردن به ایشان (27/1)، احساس محبت به سایر زائران (25/1) و احساس دیده‌شدن توسط حضرت (24/1) را تجربه کنند.

نتایج تحلیل عامل اکتشافی به روش واریماکس نشان داد که نیازهای عاطفی و اعتقادی و مناسکی ذیل یک عامل قرار می­گیرند. اما نیازهای پیامدی و دانشی هرکدام به‌عنوان یک عامل مستقل قابل شناسایی است. مقایسۀ این سه عامل بیانگر این نتیجۀ مهم است که تجربۀ زیارت حرم رضوی در نزد زائران خارجی بیشتر صبغۀ عاطفی- اعتقادی و مناسکی دارد تا پیامدی و دانشی. بر این مبنا و بر اساس مقدار بسیار پایین شاخص میانه در نیازهای عاطفی- اعتقادی- مناسکی می­توان ادعا کرد که اهداف زیارت در این سه بعد محقق شده است. تنها بعد پیامدی و دانشی زیارت است که نیازمند ترویج فرهنگ دینی و ارائۀ خدمات متناسب با نیازهای زائران خارجی است.

 


جدول 4. نتایج تحلیل عاملی ابعاد پنج­گانۀ نیاز فرهنگی زائران خارجی

 

Component

1

2

3

1- شاخص کمی نیازهای عاطفی

0.803

0.013

0.39

2- شاخص کمی نیازهای اعتقادی

0.801

0.147

0.017

3- شاخص کمی نیازهای پیامدی

0.623

0.415

0.153

4- شاخص کمی نیازهای مناسکی

0.139

0.952

0.098

5- شاخص کمی نیازهای دانشی

0.070

0.109

0.989

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy= 0. 723

 

نتایج آزمون فریدمن نشان داد که تفاوت­های مشاهده‌شده در بین ابعاد پنج­گانۀ نیاز معنادار بوده و قابلیت تعمیم به جامعۀ آماری را دارد (Chi-Square=3168, df=4, Asymp Sig. =0. 000). با این حال باید توجه داشت که علی‌رغم تفاوت مزبور و بر اساس نتایج حاصل از ضریب همبستگی اسپیرمن، همبستگی مستقیم اما در حدّ متوسط و معناداری بین ابعاد پنج­گانۀ نیازهای فرهنگی زائران وجود دارد. برای مثال، در بین زائرانی که نیازهای اعتقادی‌شان از شدت کمتری برخوردار است، نیازهای عاطفی، پیامدی، مناسکی و دانشی نیز از شدت کمتری برخوردار است.

نمودار 4 شدت و ضعف ابعاد پنج­گانۀ نیازهای فرهنگی زائران خارجی را به تفکیک زبان نشان می­دهد. همان‌طور که ملاحظه می­شود، نیازهای عاطفی و اعتقادی در بین زائران هر چهار زبان بسیار پایین است؛ بدین معنا که زائران خارجی حضرت رضا (ع) از حیث عواطف و بعد اعتقادی زیارت نیاز کمتری دارند. با این حال لازم است ذکر شود که زائران اردوزبان و انگلیسی‌زبان در مقایسه با دو گروه دیگر نیاز اعتقادی بیشتری دارند.

اگرچه شدت نیاز مناسکی در مجموع پایین است، مقایسۀ نیاز مناسکی نشان می­دهد که این بخش از نیازها در بین زائران هر چهار زبان بیشتر از نیازهای عاطفی و اعتقادی است، با این تفاوت که در نمونۀ اردوزبان شدت این نیاز بیشتر از سه زبان دیگر است و در نمونۀ آذری‌زبان در کمترین حد قرار دارد. بررسی وضعیت نیاز پیامدی زیارت نیز حالت مشابهی را نشان می‌دهد، بدین معنا که اگرچه شدت این نیاز به طرز محسوسی در نمونۀ اردو، آذری و انگلیسی‌زبان بیشتر از نیاز مناسکی است، در نمونۀ عرب‌زبان وضعیت متفاوت است؛ به‌گونه‌ای که در بین آن‌ها شدت این نیاز حتی کمتر از نیاز دانش مناسکی است. اما مهم‌ترین نیاز زائران خارجی، به‌ویژه در بین نمونۀ آذری و اردو زبان، نیاز دانشی است که به‌اندازۀ قابل توجهی بیشتر از نیازهای دیگر است. گفتنی است که نتایج آزمون تحلیل واریانس نشان داد که تفاوت‌های مشاهده‌شده در بین زائران از حیث شاخصۀ پنج‌گانۀ نیاز معنادار است و همبستگی اِتا بین زبان و نیاز در دامنه‌ای بین 25/0 تا 46/0 قرار دارد.

 

 

شکل 4. مقایسۀ نیازهای فرهنگی در بین زائران خارجی

 

بررسی سایر یافته­های تحقیق نشان داد مشکلی که اکثر قریب به اتفاق زائران خارجی (80 درصد) در فرآیند زیارت تجربه می­کنند ازدحام زائران در اطراف ضریح و پس از آن عدم تسلط خدّام به زبان خارجی است که از سوی 38 درصد زائران خارجی ابراز شده است. مدت زمان طولانی برای دریافت ویزا از سفارت ایران سومین مشکل زائران خارجی است که 26 درصد از زائران خارجی به آن معترض بودند. ممهورکردن گذرنامة زائران خارجی که قصد استفاده از غذای متبرک مهمان‌سرای حضرت را دارند چهارمین مشکل زائران خارجی است که از سوی 23 درصد آنان مطرح شده است. بررسی روابط همبستگی مؤیّد این مهم است که در بین زائرانی که مواجهۀ بیشتری با مشکلات فوق دارند، تحقق اهداف زیارت کمتر است. به عبارتی دیگر، مشکلات فوق در فرآیند زیارت ایجاد اختلال می­کند و نیازمند بازنگری جدّی مسئولان ذی‌ربط است. علاوه بر این، نارضایتی عمومی زائران خارجی در سطح شهر مشهد نیز نشان می­دهد که رفتار رانندگان و همچنین کسبه و بازاریان شهر مشهد دو مورد از مشکلات مهمی است که بین 10 تا 20 درصد از زائران خارجی به میزان بسیار زیادی از آن نارضایتی داشته­اند. بررسی رابطۀ نارضایتی عمومی زائران خارجی با تجربة زیارت نشان داد که به موازات افزایش نارضایتی، تجربة زیارت در ابعاد پنج­گانه دچار اختلال می­شود.

 

بحث و نتیجه‌گیری

نتایج پژوهش حاضر بیانگر این مهم است که اهداف زیارت در ابعاد عاطفی و اعتقادی در ارتباط با زائران خارجی تا حدود زیادی تحقق یافته است. به بیانی دیگر، تجربه و دریافت درونی زائران خارجی حرم رضوی در چنان مرتبۀ بالایی قرار دارد که نیازهای آنان را در حوزۀ عاطفه و اعتقاد در مرتبۀ پایینی قرار می‌دهد. نتیجۀ مزبور از یک­سو ریشه در صبغۀ تجربی و شهودی امر زیارت دارد که مؤید دیدگاه آن بخش از صاحب‌نظران است که معتقدند زیارت نوعی تجربۀ درونی و شهود است. از سوی دیگر آنچه زائر را از مبدأ به سفر زیارتی ترغیب می­کند همانا عواطف و اعتقادات مربوط به زیارت است. به عبارتی دیگر، اشباع نیازهای عاطفی و اعتقادی زائران خارجی را نباید صرفاً به خدمات فرهنگی و مذهبی ارائه‌شده در آستان قدس رضوی نسبت داد، بلکه این مهم مدیون برکات وجود بارگاه معنوی حضرت رضا (ع) است که زائران را از گوشه و کنار جهان به سوی خود می­کشاند و چنان غوغایی در دل و جان آن‌ها ایجاد می­کند که بسیاری از آنان کاستی­ها و مشکلات موجود در عرصۀ زیارت را نادیده می­انگارند. با این حال، گفتنی است که عواطف زائرانی که با مشکلات بیشتری در شهر مشهد مواجه شده­اند بر اثر نارضایتی­های حاصل در این زمینه جریحه­دار شده است که لزوم بازنگری در کمّیت و کیفیت ارائة خدمات در شهر مشهد را می­طلبد. اما نیازهای مناسکی در مرتبۀ سوم نیازهای فرهنگی زائران خارجی قرار دارد که بخشی از آن به عدم تسلط زائران خارجی به زبان فارسی و عربی (به‌ویژه در بین زائران اردوزبان) مربوط است و بخشی دیگر با غلیان عواطف و احساسات دینی زائران رابطه دارد که در جریان تجربۀ زیارت عرصه را بر رعایت آداب و مناسک تنگ کرده و آن را تحت تأثیر قرار می­دهد. بدیهی است پدیدارشدن آثار مثبت زیارت در زندگی زائران علاوه بر آنکه امری زمان­بر است، مستلزم شرایط فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مساعد بسیاری است و از این رو است که این بعد از ترکیب فرهنگی زیارت در مقام تحقق در مرتبۀ چهارم قرار دارد که بیانگر نیازمندی بالای زائران در این زمینه است و سرانجام قرارگیری نیازهای دانشی در مرتبۀ نخست نیازهای فرهنگی زائران خارجی را تا حدّ زیادی می­توان به نحوۀ اجتماعی شدن آنان و نیز این ادعای جامعه‌شناسان و روان‌شناسان دین نسبت داد که امر مقدّس و به تبع آن زیارت بیشتر چیزی از جنس ایمان و عاطفه است تا دانش و معرفت.

 
آذربایجانی، مسعود (1387) روان‌شناسی دین از دیدگاه ویلیام ‌جیمز، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
اردکانی، سعید، سیدحبیب‌اله میرغفوری و شاهین برقی (1389) «شناسایی و اولویت‌‌بندی مؤلفه‌‌های مؤثر بر سطح رضایت گردشگران خارجی در شیراز با استفاده از تکنیک‌های تحلیل عاملی و تصمیم‌‌گیری چند شاخصه»، مجلة مطالعات گردشگری، شمارة 13: 23-1.
رحـیمی­نیک، اعظم (1374) تئوری‌های نیاز و انگیزش، تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.
رفیع‌‌پور، فرامرز (1364) جامعه‌ روستایی‌ و نیازهای‌ آن‌، تهران‌: شرکت‌ سهامی‌ انتشار.
زمانی، حسین (1390) نقشة مفهومی زیارت، گزارش تحقیق، مشهد: معاونت پژوهش و برنامه‌ریزی آستان قدس رضوی.
سراج‌زاده، حسین (1383) چالش‌های دین و مدرنیته: مباحثی جامعه‌شناختی در دین‌داری و سکولارشدن، تهران: طرح نو.
شرفی، ابوالفضل (1388) بررسی و طبقه‌بندی نیازمندی‌های زائران خارجی در شهر مشهد با تأکید بر انتظارات آن‌ها از شهرداری و شورای شهر، گزارش تحقیق، مرکز پژوهش‌های اسلامی شهر مشهد.
صالحی‌فرد، محمد (1382) بررسی اثرات و پیامدهای ورود گردشگران جهان به شهر مشهد با تأکید بر گردشگران عرب حوزه خلیج فارس، مشهد، گزارش تحقیق، معاونت پژوهش و برنامه‌ریزی آستان قدس رضوی.
کوئن، بروس (1388) مبانی جامعه‌شناسی، ترجمة غلامعباس توسلی و رضا فاضل، تهران: سمت.
مکری­زاده، فهیمه (1389) جامعه‌شناسی پدیداری زیارت، پایان‌نامة کارشناسی‌ارشد پژوهشگری، راهنما: علی یوسفی. مشهد، دانشگاه فردوسی.
میرسندسی، محمد (1390) مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی دین و انواع دینداری، تهران: جامعه­شناسان.
 نامی، علی (1384) بررسی نیازهای تبلیغاتی و رفاهی زائران عراقی، مشهد، معاونت پژوهش و برنامه‌ریزی آستان قدس رضوی.
 همیلتون، ملکم (1387) جامعه‌شناسی دین، ترجمة محسن ثلاثی، تهران: ثالث.
Krole, I. and B. Sohechan (1989) “Religion Belifes and Practice among 52 Psychiatric in Patients in Mennesota, American Journal of Psychiatry, 146: 67-72, Available: http://ajp.psychiatryonline.org/article.aspx?volume=146&page=67 accessed 12 August, 2012.
Pargament, K. I., K. I. Maton and R. I. Hess (1992) Religion and Prevention in Mental Health, Philadelphia: Haworth Press Inc.
Scriven, Michael and Jane Roth (2004) “Needs Assessment: Concept and Practice”, article first published online: 4 NOV 2004 | DOI: 10. 1002/ev. 1196.