مقدمه و طرح مسئله

خانواده نظام اجتماعی پویایی است که برای خود ساختار، اجزا و قواعدی دارد. دربین تمام نهادها، سازمان‌ها و مؤسسه‌های اجتماعی، خانواده نقش و اهمیت خاص و بسزا دارد. صاحب‌نظرانی که درباب سازمان جامعه اندیشیده‌اند و همة مصلحان بر خانواده و اهمیت حیاتی آن برای جامعه تأکید دارند. هیچ جامعه‌ای، اگر از خانواده‌هایی سالم برخوردار نباشد، نمی‌تواند ادعای سلامت کند. هیچ‌یک از آسیب‌های اجتماعی نیست که فارغ از تأثیر خانواده پدید آمده باشد (منگلی، 1389).

خانواده به‌منزلة نهادی اجتماعی در تحول ساختار شخصیتی، اجتماعی و عاطفی کودک نقش بسزایی دارد. جامعه‌شناسان خانواده را به‌دلیل اهمیتی که در شکل‌گیری شخصیت فرد و آرمان‌های او دارد گروه نخستین تلقی می‌کنند. ازسوی دیگر، برای عدة زیادی گروه مرجع نیز هست و آنان اندیشه و رفتارشان را از آن می‌گیرند و همواره درستی یا نادرستی اندیشه و رفتار را با معیارهای آن می‌سنجند. با این اوصاف، خانواده یکی از نهادهای جامعه است که قواعد، ارزش‌ها، هنجارها، رفتارهای پذیرفته‌شده و هماهنگ با وجدان جمعی را به افراد منتقل می‌کند و از این راه به انسجام و تعادل اجتماعی کمک می‌کند (سعیدی، 1382).

اعتقادات مذهبی به افراد کمک می‌کند تا باورهای خود را به شیوة‌ صحیح سازماندهی کنند و با افراد جامعه ارتباط صحیح داشته باشند. بسیاری از مردم به‌دلیل همین روحیة معنوی می‌توانند بسیاری از فعالیت‌های غیرممکن را به‌راحتی انجام دهند و بر مشکلات غلبه کنند. کنش اعتقادات معنوی خانواده، مبنای مهمی برای تفسیر مفهوم معلولیت محسوب می‌شود. مذاکره‌های انجام‌شده با مادران ایتالیایی نشان می‌دهد که تقریباً سه‌چهارم مادران معتقدند فرزندان "هدیة خدا" محسوب می‌شوند. به همین دلیل مادرانی که چنین اعتقاداتی دارند بیش‌از مادران دیگر برای آموزش و رشد و تعالی فرزندان خود تلاش می‌کنند. بسیاری از خانواده‌ها برمبنای عقاید معنوی جامعة خود از یکدیگر حمایت می‌کنند (شریفی درآمدی و همکاران، 1388).

انسان برای کنارآمدن با احساس ناامنی و بحران‌های بیرونی و تعارض روانی، ممکن است به‌عنوان شیوه‌ای از کنارآمدن به مذهب روی آورد. فروید (به نقل از پارگامنت، 1997) بر این باور بود که ایمان به خالق مهربان و اعتقاد به لزوم کنترل غرایز پرخاشگری و جنسی نوعی سبک کنارآمدن ضروری برای رسیدن به تمدن است. مذهب یک سامانة باورداشت منسجم به وجود می‌آورد که به افراد امکان می‌دهد برای زندگی معنا پیدا کنند و به مصیبت‌ها، فشار‌های روانی و ازدست‌دادن‌‌های گریز‌ناپذیری که در چرخة ‌زندگی رخ می‌دهند معنا ببخشند. عبادت و کنارآمدن مذهبی زمانی که مردم در رویارویی با فشارهای روانی زندگی خدا را یار و مددکار خود می‌بینند افسردگی را تسکین و میزان خودکشی را کاهش می‌دهد.

شناخت خداوند و رسیدن به او در فطرت و سرشت هر انسانی نهفته است. همان‌طور که مقتضای طبیعت و نهاد موجود زنده احساس گرسنگی و تشنگی یا گرایش به جهتی خاص است، مقتضای فطرت و سرشت انسان هم علم و معرفت به ذات پاک خداوند و گرایش به اوست. براساس همین فطرت است که انسان به دنبال خداست و از بدو تولد در جست‌وجوی چیزی است که او را در قلب خود احساس می‌کند. اما در عالم خارج ازطریق حواس نمی‌تواند به آن دست پیدا کند و از همان ابتدا درپی معرفت دینی است. معرفت دینی با تفکر آغاز می‌شود و انسان در تلاش دائمی سعی می‌کند شناخت جامعی از جهان به دست آورد و مرتب آن را کامل کند. این کامل‌شدن باعث زوال معرفت‌های ناقص می‌شود. بنابراین با تکمیل معرفت باورهای دینی در انسان تثبیت خواهد شد. براین‌اساس باورهای دینی را می‌توان شکل تکامل‌یافتة معرفت دینی دانست که موجب گرایش به دین و تعمق فرد در دین می‌شود (همایی، 1378).

تیلور[1] و همکاران (1988 به نقل از کوئینگ[2] و همکاران، 1995) معتقدند رفتارهای مذهبی همچون نمازخواندن، صداقت، اعتقاد به خدا یا خواندن کتاب‏های مذهبی ممکن است ازطریق ایجاد امید و تشویق درجهت احراز دیدگاه مثبت به وضع موجود و بیرون‌کشیدن فرد از بحرانی مأیوس‌کننده که تسلط چندانی هم بر آن ندارد، سبب ایجاد نوعی احساس امنیت و آرامش درونی می‌شود.

احساس امنیت پیش‌نیاز پیشرفت و دستیابی بشر به نیازهای توسعه‌ای است. امنیت گذشته از اینکه فی‌نفسه یکی از ضروری‌ترین نیازهای بشر است، عامل مهمی برای رشد و توسعة فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، علمی و اقتصادی است (ذاکری‌هامانه، 1390: 17). درواقع، امنیت را می‌توان یکی از نعمت‌های الهی تلقی کرد که در سایة آن انسان‌ها به آرامش و آسایش دست می‌یابند و در فقدان آن ترس و اضطراب بر بشر مستولی می‌شود. پاسداری از امنیت به‌منزلة یکی از مؤلفه‌های تفکر سیاسی قرآن، ازیک‌سو، نظم متکی بر عدالت را هدف می‌گیرد و ازسوی دیگر، ظلم، تجاوز به حقوق دیگران و فساد را از ریشه‌های ناامنی می‌داند (زاهدی‌اصل، 1385: 53). گذشته از آن، بزرگ‌ترین دستاورد ادیان الهی حفظ امنیت روحی و روانی انسان‌ها درمقابل پلیدی‌ها و وسوسه‌های شیطانی بوده است. در زمینة دیگر دستاوردهای اجتماعی بشر نیز می‌توان ردپایی از امنیت را به‌وضوح مشاهده کرد (ذاکری‌هامانه، 1390: 2).

امنیت منوط به رهایی نسبی از تهدید و بهره‌گیری بهینه از فرصت‌هاست (خلیلی، 1381: 428) و به دفاع یا حفاظت از خود، خانواده، دوستان و اموال گفته می‌شود (کلمنتس، 1384؛ به نقل از پوراحمد و همکاران، 1391). احساس امنیت فرآیندی روانی- اجتماعی است که صرفاً بر افراد تحمیل نمی‌شود، بلکه اکثر افراد جامعه براساس نیازها، علایق، خواسته‌ها و توانمندی‌های شخصیتی و روانی خود در ایجاد و ازبین‌بردن آن نقش اساسی دارند (بیات، 1388: 32). به طور کلی، امنیت اجتماعی به قلمروهایی از حفظ حریم فرد­ مربوط می‌شود که به نحوی با دیگر افراد جامعه در ارتباط است و به نظام سیاسی و دولت مربوط می­شود. این قلمروها می‌توانند زبان، نژاد، قومیت، اعتبار، نقش اجتماعی، کار، درآمد، رفاه، مشارکت سیاسی، آزادی، اعتقاد و... باشند.

دین به‌مثابة ضرورت زندگی بشر نقش مهمی در انضباط شخصی دارد، به طوری که با کاهش ناهنجاری­های اجتماعی در جامعه به‌صورت نیرویی حیات‌بخش و سعادت‌پرور عمل
می­کند. دین با خصلت اجتماعی پیروان خود را دور هم جمع می­کند و با ایجاد پیوندهای مشترک و انسجام اجتماعی موجبات احساس سعادت و خوشبختی را فراهم می­آورد. دین با تأثیرگذاشتن بر اعمال فردی، جهان‌بینی خاصی به فرد می‌دهد و احساس رضایت از زندگی در او ایجاد می­کند. ازاین‌رو، فرد دین‌دار با الهام از آموزه­های دینی احساس امنیت زیادی درمقابل رخدادها و خطرها دارد که فرد غیردین‌دار فاقد آن است (پوراحمد و همکاران، 1391: 10).

با توجه به آنچه گفته شد، ضرورت مطالعة علمی و دقیق مقولة احساس امنیت اجتماعی و نقش آن در توسعة فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه اثبات می‌شود. نقش عوامل تأثیرگذار بر میزان احساس امنیت اجتماعی، ازجمله میزان دین‌داری، نیز جالب توجه است. مطالعة حاضر در نظر دارد نقش دین‌داری و ابعاد پنج‌گانة آن (فکری، مناسکی، اعتقادی، عاطفی و پیامدی) را در تبیین میزان احساس امنیت اجتماعی و ابعاد دوازده‌گانة آن (جانی، مالی، اقتصادی، شغلی، اخلاقی، فرهنگی، عاطفی، احساسی، فکری، حقوقی، قضایی و نوامیس) دربین ساکنان شهر یزد بررسی کند. در ادامة مقاله، ابتدا پیشینة نظری و تجربی پژوهش و روش‌شناسی تحقیق می­آید. سپس یافته­های توصیفی و تحلیلی تحقیق مطرح می‌شود و درنهایت مقاله با بحث و نتیجه­گیری و ارائة راهکارها خاتمه می­یابد.

پیشینة پژوهش

احساس امنیت با طرح مسائلی چون جامعة خطرپذیر، امنیت وجودی، امنیت ذهنی و رفاه اجتماعی پس‌از دهة 60 میلادی در قرن بیستم وارد مطالعات تجربی شد و مطالعات و پژوهش‌های متعددی با سنجش موقعیت‌های "خطرزا" به اندازه‌گیری و سنجش احساس امنیت پرداختند. در ادامه تحقیقات مرتبط با موضوع در داخل و خارج ارائه می‌شود.

یافته­های توصیفی تحقیق امیرکافی (1380) با عنوان «بررسی احساس امنیت و عوامل مؤثر بر آن (مورد مطالعه: شهر تهران)» حاکی از آن بود که بخش درخور توجهی از پاسخگویان بی­نظمی اجتماعی و میزان بروز جرم و بزهکاری را در سطح زیاد ارزیابی می­کنند. درباب متغیر حمایت اجتماعی، بیشتر پاسخگویان به کمک دیگران در مواقع اضطراری امیدی ندارند و امداد و یاری آنها را در سطح کم می­دانند. همچنین پاسخگویان خطر اعتمادکردن را در موقعیت‌های مختلف زندگی روزانه زیاد می‌دانند و احتمال ضرر، زیان و آسیب را بیشتر از سود ناشی از آن برآورد می­کنند. نتایج نشان داد متغیر حمایت اجتماعی آثار معنی‌داری بر احساس امنیت دارد. بی‌نظمی اجتماعی و ریسک و مخاطره تأثیر مؤثر و کاهنده­ای بر احساس امنیت نشان دادند.

نبوی و همکاران (1387) در پژوهشی با هدف بررسی جامعه‌شناختی احساس امنیت اجتماعی و شناسایی پاره‌ای از عوامل اجتماعی و سیاسی مؤثر بر آن در شهر اهواز به این نتیجه رسیدند که پایگاه اقتصادی- اجتماعی و هویت ملی تأثیر فزاینده و دو متغیر محرومیت نسبی و احساس بی‌قدرتی اثر کاهنده‌ای بر احساس امنیت اجتماعی افراد دارند. متغیر احساس بی‌قدرتی به‌صورت مستقیم بر هویت قومی و به‌صورت معکوس بر هویت ملی افراد تأثیرگذار است.

صمدى بگه‌جان (1384) «امنیت اجتماعى در سنندج» را بررسى کرده است. محقق تأثیر متغیرهایى همچون پایگاه اقتصادى- اجتماعى، امنیت مالى، سرمایه‌گذارى، هویت قومى و امنیت سیاسى را بر امنیت اجتماعى ساکنان بررسى کرده است. مهم‌ترین نتیجة تحقیق این است که افراد و خانواده‌ها، هرکدام درمعرض تهدیدها و ناامنى‌های خاص خود قرار دارند، اما مرکز ثقل این تهدیدها را تهدیدهاى اقتصادى تشکیل می‌دهد.

افشار (1385) پایان‌نامة «امنیت اجتماعی زنان در شهر تهران» را به انجام رسانده است. مطابق با این مطالعه، امنیت اجتماعی مناطق و شغل‌های مختلف تفاوت معنی‌داری با یکدیگر دارند و به‌عبارتی نابرابری اجتماعی بر میزان احساس امنیت انسان تأثیر دارد که این دو متغیر تأثیر ساختار اجتماعی را بر میزان امنیت اجتماعی تأیید می‌کند. در تحلیل کلی می‌توان نتیجه گرفت که امنیت اجتماعی زنان در شهر تهران از حد متوسط کمتر است و عواملی نظیر عملکرد پلیس، عملکرد قانون، مقاومت اجتماعی و هنجارهای اجتماعی بر آن تأثیر دارند. تحلیل رگرسیون نیز نشان می‌دهد که عواملی نظیر حمایت اجتماعی، هنجارهای اجتماعی و میزان درآمد خانواده تأثیر معنی‌داری بر میزان امنیت اجتماعی دارد.

بیات (1388) تحقیقی با هدف بررسی برخی عوامل مؤثر بر احساس امنیت شهروندان تهرانی با تأکید بر رسانه‌های جمعی، عملکرد پلیس و بروز جرم با استفاده از روش پیمایشی انجام داده است. یافته­ها نشان داد میزان احساس نا‌امنی ازحیث جنسیت، منطقة سکونت، تأهل و سن پاسخگویان متفاوت است. نوع پرداخت رسانه­‌های جمعی نیز بیشترین تأثیر را بر احساس امنیت شهروندان دارد. نتایج حاکی از آن بود که عملکرد پلیس در احساس ناامنی تأثیر دارد و شهروندانی که بیشتر احساس ناامنی می‌کنند انتظار عملکرد قوی از پلیس را دارند. با افزایش پرداخت رسانه­ای به اخبارِ حوادث و جرم در جامعه، میزان احساس ناامنی نیز افزایش پیدا می­کند.

پوراحمد و همکاران (1391) در تحقیقی با هدف بررسی روابط ابعاد دین‌داری با متغیرهای احساس امنیت در سطح شهرستان کوهدشت با روش توصیفی- تحلیلی 400 نفر را تحت مطالعه قرار دادند. یافته‌های تحقیق حاکی از همبستگی معنادار اکثر ابعاد دین‌داری با متغیرهای احساس‌ امنیت است. نتایج بررسی‌های آنها نشان‌دهندة این نکته نیز هست که ابعاد دین‌داری بیشترین ارتباط را با متغیر ترس از انواع فضاهای شهری و روستایی دارند. محققان با استناد به نتایج تحقیق ضرورت توجه به اصول و شعائر اسلامی و گسترش برنامه‌های مذهبی و فرهنگی را به‌منظور افزایش سطح احساس امنیت مردم پیشنهاد کرده‌اند.

طبق مطالعه‌ای در دانشگاه دوک (1991) عبادت با روحیة بالا، آشفتگی کم، احساس تنهایی کم و نارضایتی کم از زندگی و توانایی بیشتر سازگاری با فشارها رابطه دارد (سعودیه و همکاران،[3] 1991: 60-65).

اسکوگان[4] (1986) به این نتیجه رسیده است که بحث‌کردن با همسایه‌ها دربارة ماجراهای مربوط به ناامنی و مطلع‌شدن از احوال بزه‌دیدگان محلی یا آگاهی از رفتارهای ضد اجتماعی می‌تواند بر میزان ترس و نوع برآورد افراد از خطر بزه‌دیدگی تأثیر بگذارد. می‌توان به نقش شبکه‌های محلی در این زمینه اشاره کرد. این شبکه‌ها ابزار ارتباطی را برای تبادل اطلاعات مربوط به رویدادها و اوضاع محل فراهم می‌سازند. آنها می‌توانند پیام‌هایی دربارة آسیب‌پذیری‌ فردی بالقوه یا بالفعل انتقال دهند که نقش مهمی در ارزیابی افراد از محیطشان ایفا خواهد کرد.

مطالعة گلانتر و همکاران (2000) در کارولینای شمالی نشان داد که هرچه افراد در فعالیت‌های مذهبی مشارکت منظم‌تری داشته باشند از سلامت بیشتری برخوردارند. مطالعة لورن و کارل (2003) دربارة مذهب کاتولیک نشان‌دهندة این است که عبادت مکرر منجر به افزایش سلامت روانی و جسمی فرد می‌گردد (به نقل از پوراحمد و همکاران، 1391). درنتیجه سلامت روانی- اجتماعی افراد هم در احساس امنیت آنها تأثیرگذار خواهد بود.

جکسون[5] (2004) دریافت که بعضی از مردم محرک‌های ابهام‌آلود معینی را عامل تهدید تلقی می‌کنند، حال آنکه دیگران در همان محیط همان محرک را غیرتهدیدآمیز ارزیابی می‌کنند. داده‌های حاصل از پیمایشی دربارة جرم‌های محلی نشان داده است پاسخ‌دهندگانی که دیدگاه اقتدارگرایانه‌تری دربارة قانون و نظم دارند و دربارة انحراف درازمدت جامعه هم احساس نگرانی می‌کنند، احتمالاً بیشتر از دیگران بی‌نظمی در محیط را درک می‌کنند. همین‌طور بیشتر احتمال دارد که این افراد چنین نشانه‌های فیزیکی را به مشکلات مربوط به اجتماع و انسجام اجتماعی و نیز به کیفیت روبه‌زوال پیوندهای اجتماعی و کنترل اجتماعی غیررسمی ربط دهند.

ریناور[6] (2007) در تحقیقی کوشیده است به این پرسش پاسخ دهد که آیا تأثیر کنترل اجتماعی محله‌ای غیررسمی بر کاهش ترس از جرم بیشتر است یا اقدامات پلیس و دولت. او پرسش‌نامه‌ای را به‌منظور آزمون رابطة بین کنترل اجتماعی رسمی و غیررسمی با ترس از جرم تنظیم کرد و پس‌از توزیع، توانست 505 نسخة تکمیل‌شده را از ساکنان محله جمع‌آوری کند. پس‌از تجزیه و تحلیل، نتایج نشان داد که هم کنترل غیررسمی (به‌ویژه انسجام اجتماعی) و هم کنترل اجتماعی رسمی (اثربخشی برخورد پلیس با جرم و بازدارنده‌دانستن ترس از پلیس) با ترس از جرم و ناامنی رابطة معنادار دارند.

عضویت‌ در گروه‌ها گاه به‌علت نیاز فرد به خود ادراکی و درحالت پریشانی و اندوه شکل می­گیرد. براین‌اساس، هویت مذهبی زمانی که احساس ایمنی و امنیت فرد فرسایش یافته و تحلیل رفته است، می‌تواند بسیار مهم و تأثیرگذار باشد (یسلدکی[7] و همکاران، 2010: 61). هویت‌یابی ازطریق گروهی مذهبی، در مقایسه با گروه‌های اجتماعی دیگر، احساس ثبات و اطمینان بیشتری به‌ دست می‌دهد؛ حتی بیشتر از شبکه‌های اجتماعی سازمان‌یافته (گراهام،[8] 2010: 145). ازاین‌رو، مذهب با هویت‌سازی مانع ایجاد احساس واماندگی و ناامنی در فرد می‌شود.

ملاحظات نظری

در متون دینی، احکام و مقررات اسلامی اهمیت امنیت در همة عرصه‌ها و راه‌حل‌های تحقق امنیت اجتماعی بیش‌از نظام‌های حقوقی دیگر تحت مداقه قرار گرفته است.[9] برای شناخت دیدگاه اسلام دربارة اهمیت امنیت رجوع به منابع اولیة اسلامی از بهترین راه‌هاست. اولین و مهم‌ترین منبع معارف اسلامی قرآن کریم است. از دیدگاه قرآن امنیت یکی از اهداف استقرار حاکمیت خداوند و خلافت صالحان است. تأمین امنیت نیز از اهداف جهاد قلمداد شده است و احساس امنیت از ویژگی‌های مؤمن است (قابل، 1380: 241).

امنیت اجتماعی را باید در سایة تقوا، عدالت، ایمان، عمل صالح، رعایت حرمت و حقوق انسان‌ها، دفاع از مظلومان و محرومان، مبارزه با مفسدان و مجرمان، رفع فقر، تأمین معیشت مردم، حفظ آزادی‌های مشروع و حاکمیت قوانین و مقررات انسانی و الهی جست‌وجو کرد، همان‌طور که امنیت فردی هم از دیدگاه قرآن ناشی از ایمان واقعی و آرامش روحی و اطمینان و طمأنینة نفس و یاد خداوند است.[10]

امنیتی که اسلام به آن بها داده است امنیت همه‌جانبه است. اسلام هرنوع ایجاد ناامنی را ناروا می‌داند و هرنوع ایجاد رعب و وحشت را در دل‌های مسلمانانی که خلافی مرتکب نشده‌اند جایز نمی‌شمارد. امام علی (ع) فرمود: «روا نیست برای مسلمان که مسلمانی را بترساند». ایشان ناامنی را در بعد شرف و حیثیت افراد نیز ناروا می‌داند. اسلام به‌قدری به امنیت اجتماعی مردم توجه دارد که حتی نگاه‌کردن به درون خانة دیگران را جایز نمی‌داند. بدون اجازه به خانة دیگران واردشدن و نیز نگاه‌کردن به خانة دیگران از محرّمات به شمار می‌آید، به‌گونه‌ای که اگر شخص متعرّض در جریان دفاع اهل خانه کشته شود، خونش هدر است.

در احادیث و روایات منقول از معصومان نیز امنیت از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. امیرالمؤمنین علی (ع) در حدیثی فرموده‌اند: «بدترین جا برای سکونت جایی است که ساکنان آن امنیت نداشته باشند». امام صادق(ع) نیز دراین‌باره فرموده‌اند: «سه‌چیز است که عموم مردم بدان نیازمندند: امنیت و عدالت و فراوانی نعمت». همان‌گونه که از این احادیث دانسته می‌شود، ازنظر اولیای الهی که رهبران حقیقی بشرند مسئلة امنیت از چنان اهمیتی برخوردار است که حتی موضوع عدالت نیز، که خود در ردیف والاترین ارزش‌های الهی و انسانی قرار دارد، در قیاس با آن در درجة دوم است؛ چراکه تا امنیت و آرامش در جامعه‌ای برقرار نباشد، برقراری عدالت نیز محال و ناممکن خواهد بود. درواقع، پایه‌ریزی و ایجاد تمدن و زندگی انسانی اصیل، که عدالت یکی از پایه‌ها و بنیان‌های آن است، بدون برقراری امنیت ممکن نیست (ذاکری‌هامانه، 1391: 47).

به بیان قرآن و به مضمون روایتی که از امام‌باقر (ع) و امام‌صادق (ع) در تفسیر آیة هشتم سورة تکاثر رسیده است، امنیت یکی از نعمت‌های بزرگ خداوند است و انسان‌ها باید در قیامت دربارة این موهبت بزرگ پاسخگو باشند. به‌ جهت جایگاه والای امنیت اجتماعی در جامعة بشری، قرآن به مؤمنان دستور می‌دهد که در راه خدا و رهایی مستضعفان قیام کنند و یکی از اهداف و پیامدهای این حرکت بزرگ را تأمین امنیت می‌داند.[11]

رسول گرامی اسلام فرمود: «دو نعمت است که ارزش آن بر مردم پوشیده است: یکی نعمت امنیت و دیگری نعمت سلامتی». امام‌صادق (ع) فرمود: «پنج‌چیز است که حتی اگر یکی از آنها برقرار نباشد، زندگی ناقص و ناگوار است، عقل نابود می‌شود و مایة دل‌مشغولی می‌گردد: اولین آن سلامتی و دومین آن امنیت است». حضرت علی (ع) هدف از پذیرش حکومت را برقراری امنیت اجتماعی برای مردم بیان کرد. باز آن حضرت درباب اهمیت امنیت اجتماعی فرمود: رفاه زندگی در امنیت است.[12] بدترین وطن‌ها آن است که مردم در آن امنیت نداشته باشند.[13]

قرآن کریم ارزش ایجاد امنیت و آرامش خاطر را در حدی می‌داند که "عبادت خدا" را در گرو آن قرار می‌دهد.[14] امنیت درکنار رفاه و برخورداری از نعمت‌های الهی چنان بااهمیت تلقی می‌شود که بیش‌از همة نعمت‌ها شمرده شده است و تقوا و پرهیزگاری را برای تداوم آن لازم دانسته‌اند[15] (قابل، 1380: 241). در آیة 205 سورة بقره، امنیت و رفاه از مصادیق نعمت‌های الهی شمرده شده‌اند. در خطبة 222 نهج‌البلاغه نیز عزت و امنیت پاداش خداوند متعال به انسان‌های صالح معرفی شده است (زاهدی‌اصل، 1380: 20). «اگرجایی امن نباشد قابل سکونت نیست، هرچند تمام نعمت‌های دنیا درآن جمع باشد و اصولاً شهر و دیار و کشوری که فاقد نعمت امنیت است سایر نعمت‌ها را نیز از دست خواهد داد» (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 10: 336).

در آیة دیگری[16] سه ویژگی برای سرزمینی آباد و قابل سکونت بیان شده که به ترتیب عبارت‌اند از: امنیت، اعتماد و اطمینان به تداوم حیات در آن و وجود رزق و روزی فراوان. کسانی که می‌خواهند سرزمینی آباد و آزاد و مستقل داشته باشند باید قبل‌از هرچیز به مسئلة امنیت بپردازند. سپس باید مردم را به آینده‌شان در آن منطقه امیدوار کرد و به دنبال آن چرخ‌های اقتصادی را به حرکت درآورد. جالب توجه آنکه در این آیه محروم‌شدن از این سه نعمت الهی که امنیت نیز یکی از آنها و درحقیقت مهم‌ترین آنهاست عذاب و نقمت الهی دانسته شده و اعلام شده است که خداوند درمقابل ناسپاسی اهل آن قریه لباسی از گرسنگی و ترس بر اندام آنها پوشانید و با سلب امنیت از آنها و گرفتارکردنشان به قحطی و گرسنگی کیفر کافران آنان را به‌سختی عطا فرمود!

از دیدگاه قرآن، نخستین نیاز زندگی اجتماعی انسان داشتن «امنیت» است و تا در جامعه‌ای حتی کوچک و چندنفره امنیت برقرار نباشد، هرنوع تلاش‌ و فعالیت‌ نیز بی‌ثمر می‌ماند و استفاده از مزایای زندگی فردی و اجتماعی برای آدمی گوارا نخواهد بود. هر پدیدة اجتماعی که با توحید و آن هدف اصیل و الهی (کمال) مغایر باشد، به نوعی فضای امن عبودیت و بندگی را از بین می‌برد و زمینة ناامنی مذهبی و فرهنگی را فراهم می‌آورد. به همین دلیل در آیات متعددی از قرآن کریم، خداوند متعال مسلمانان را به جهاد با عوامل ناامنی فرا می‌خواند تا با ازبین‌رفتن این عوامل، امنیت اجتماعی در سطح جامعه برقرار شود و بندگان خداوند در سایة این امنیت آسوده‌خاطر به بندگی خداوند و کسب فضایل بپردازند.[17]

درباب تأثیر مذهب بر احساس امنیت اجتماعی، فروم معتقد است که در قرون اولیه، انسان‌ها از اسطوره‌ها و مذهب برای برقراری پیوند بین طوایفشان استفاده می‌کردند. زندگی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آنها با کلیسا پیوند یافته بود. کلیسا به آنها امنیت می‌داد و عشق به‌خدا نیز امنیت را به آنها عرضه می‌کرد (لاندین، 1378: 299).

ویور گروه‌های ملی قومی و مذهبی را یگانه مخاطبان امنیت اجتماعی می‌داند. او در پاسخ به‌ سؤال «امنیت اجتماعی چه خواهد بود؟» توضیح می‌دهد که گروه‌های بزرگ دارای هویت هستند، یعنی اعضای گروه براساس تعلقاتی (دینی، قومی یا ملی) به یکدیگر پیوند خورده‌اند و به جهت همین اشتراک‌ها میان خود احساس پیوستگی می‌کنند (نویدنیا، 1382: 62). حال زمانی که هویت چنین گروه‌هایی تهدید ‌شود مسئلة امنیت اجتماعی مطرح خواهد شد. به بیان دیگر، زمانی که حیات سخت‌افزاری جامعه دچار خطر شود برعهدة سازمان امنیت ملی است که با تهدید مقابله کند (مک‌کین و لیتل، 1380: 11-29). اما زمانی که امنیت جامعه در بخش نرم‌افزاری درمعرض خطر قرار‌ گیرد سازمان امنیت اجتماعی با ایجاد حریم برای جامعه از هویت آن دفاع می­کند.

وبر نیز مانند دورکیم به اهمیت نهادهای مذهبی در تأمین نظم و بالتبع امنیت جامعه اشاره می‌کند. به عقیدة او مذهب باعث نهادینه‌شدن ارزش­ها می­شود و ارزش­های نهادینه‌شده نظم اجتماعی را شکل می­دهند. نظم اجتماعی نیز باعث برقراری امنیت می­شود (پوراحمد و همکاران، 1391: 3). ازسوی دیگر، بوزان امنیت اجتماعی را توان پایدارماندن الگوهای سنتی زبان، فرهنگ و هویت مذهبی و قومی، همراه با تکامل پذیرفتنی آنها در جامعه تعریف می‌کند. او درخصوص چندبعدی‌بودن امنیت بر این باور است که باید تأثیر فرهنگ، محیط زیست، تمدن و، ازهمه مهم‌تر، مذهب را فهمید.

به عقیدة پترسون (1990) فرد باایمان به این دلیل که خداوند را حامی و مراقب خود می‌داند، احساس رهاشدگی، پوچی و تنهایی نمی‌کند (عابدی و همکاران، 1387: 47). اتکا به نیروی الهی در این افراد و فقدان حس تنهاماندن مانع بروز احساس ناامنی در آنها می‌شود (پوراحمد و همکاران، 1391: 7).

پارسونز هم معتقد است به‌دلیل وجود نهادهایی مانند مذهب که حافظ ارزش‌هاست و افراد را به وفاداری به ارزش‌ها ترغیب می‌کند و نیز به‌دلیل وجود اشکال سازمان‌یافته‌ای مانند خانواده و نظام‌های تعلیم و تربیت که ارزش‌های استقراریافته را به اعضای جدید جامعه القا می‌کنند، در هر جامعه، ارزش‌ها روبه‌سوی ثبات دارند. ارزش‌های ثابت و منظم نیز احساس آرامش و امنیت اجتماعی در بر خواهند داشت (ذاکری‌هامانه، 1390: 186). به هر حال، در فرهنگ اسلامی به‌ویژه آیات و روایات بر اهمیت امنیت بسیار تأکید شده است. این تأکید این نکته را به ذهن متبادر می‌کند که روحیة مذهبی تأثیر مثبتی بر احساس امنیت افراد اجتماع خواهد داشت. بنابراین انتظار داریم افراد با روحیة مذهبی بالا احساس امنیت بیشتری داشته باشند.

روش­شناسی تحقیق

پژوهش ­حاضر به­لحاظ اجرا از نوع پیمایشی است. به­منظور تدوین پیشینة نظری و سوابق تجربی تحقیق از روش کتابخانه‌ای (اسنادی) بهره ­گرفته ­شده ­است. این ­مطالعه از­نظر معیار زمان، مقطعی، به‌لحاظ ماهیت، کاربردی و به‌لحاظ وسعت پهنانگر است.

جمعیت آماری تحقیق شامل همة افراد 18ساله و بالای 18 سال ساکن شهر یزد در زمان­ مطالعه بوده‌اند که با استفاده از فرمول کوکران 246 نفر از آنها به­عنوان نمونه انتخاب ­شدند و با استفاده از شیوة نمونه‌گیری خوشه‌ای متناسب تحت مطالعه قرار گرفتند.

ابزار به‌کاررفته در این پژوهش پرسش‌نامه است. در این تحقیق از اعتبار محتوایی استفاده شده است. به‌همین‌منظور با چند نفر از استادان و متخصصان دربارة پرسش‌نامة تدوین‌شده مشورت به عمل آمد و با استفاده از نظر آنها پرسش‌نامه اصلاح شد. برای سنجش پایایی نیز از آلفای کرونباخ بهره گرفته شد. داده‌ها به کمک نرم‌افزار اس. پی. اس. اس تحلیل شدند.

جدول 1. ضرایب پایایی ابعاد مختلف احساس امنیت اجتماعی و دین‌داری

اندازه‌گیری متغیرها

میزان احساس­ امنیت­ اجتماعی: احساس امنیت ­­اجتماعی به فقدان هراس از تهدیدشدن یا به‌مخاطره‌افتادن ویژگی‌های اساسی و ارزش­های انسانی و نبود ترس از تهدید ­حقوق و آزادی­های مشروع گفته می­شود (افشار، 1385: 61).

به­‌منظور سنجش میزان احساس امنیت اجتماعی، این مقوله در دوازده بعد جداگانه شامل احساس امنیت مالی، ­جانی، ­اقتصادی، ­شغلی، اخلاقی، فرهنگی، ­عاطفی، ­احساسی، ­فکری، ­حقوقی، ­قضایی و نوامیس سنجیده شد و برای هربعد چهارگویه و جمعاً 48 گویه در طیفی شش‌درجه­ای در نظر گرفته شد.

سازة احساس امنیت اجتماعی از حاصل‌جمع گویه‌های پیش‌گفته ساخته شد که کمترین امتیاز 48 و بیشترین امتیاز 288 بود. برای سنجش هریک از ابعاد سازة احساس امنیت چهارگویه در نظر گرفته شد که کمترین امتیاز 4 و بیشترین امتیاز 24 به دست آمد و نمرة بالاتر به ­معنای احساس امنیت بیشتر بود و بالعکس.

دین‌داری: پذیرش تمام یا بخشی از عقاید، اخلاقیات و احکام دینی است، به نحوی که شخص دین‌دار خود را به تبعیت از این مجموعه ملزم بداند (افشانی، 1385: 105). عرصه‌ها و ابعاد دین‌داری طبق الگوی گلاک و استارک عبارت‌اند از: بعد اعتقادی یا باور دینی، بعد مناسکی یا اعمال دینی، بعد عاطفی یا تجربی، بعد فکری یا دانش دینی و بعد پیامدی یا آثار دینی. به‌منظور سنجش میزان دین‌داری پاسخگویان این متغیر در پنج‌‌بعد مزبور (هرکدام سه‌گویه) و با پانزده‌سؤال سنجیده شد. ابعاد اعتقادی، پیامدی و عاطفی دین‌داری پاسخگویان در طیفی پنج‌قسمتی (از کاملاً موافق تا کاملاً مخالف) اندازه‌گیری شد که برحسب نوع گویه، از 1 تا 6 امتیاز به آن اختصاص داده شد. در بعد مناسکی و فکری گویه‌ها در طیفی پنج‌قسمتی (اصلاً تا خیلی‌زیاد) ارزش­گذاری شدند که برحسب نوع گویه، از صفر تا 5 امتیاز به آنها اختصاص داده شده است.

یافته­های پژوهش

اطلاعات توصیفی حکایت از آن دارد که تقریباً نیمی از جمعیت تحت مطالعه (129نفر) را مردان و بقیه را زنان تشکیل می­دهند. بیش‌از نیمی از جمعیت نمونه را نیز افراد متأهل (معادل 162نفر) و مابقی را مجردها تشکیل داده‌اند. اکثر پاسخگویان تحصیلاتی بالاتر از دیپلم داشته‌اند و به‌لحاظ متغیر سن نیز میانگین سنی جمعیت حدوداً 32 سال است.

جدول 2. توزیع درصدی ویژگی‌های پاسخگویان تحقیق

پاسخگویان به­لحاظ پایگاه ‌اجتماعی-اقتصادی، کیفیت­ منطقه­ای که در آن ساکن هستند و میزان احساس امنیت اجتماعی در سه‌گروه پایین، متوسط و بالا رده­بندی شده­اند. اکثر پاسخگویان در این سه­مقوله (7/79 درصد ازنظر پایگاه اجتماعی- اقتصادی؛ 5/69 درصد ازنظر منطقة سکونت شهری و 1/84 درصد به‌لحاظ میزان احساس امنیت) در ردة میانی قرار گرفته­اند.

میزان دین‌داری پاسخگویان نیز با توجه به میانگین 04/62 در دامنة 27 (کمترین داده) و 80 (بیشترین داده)، در حد بالا گزارش شد. در جدول 3 حداقل و حداکثر نمره و میانگین و انحراف معیار به تفکیک ابعاد آمده است.

جدول 3. توزیع فراوانی ابعاد دین‌داری

دین‌داری در پژوهش حاضر در پنج‌بعد مجزا سنجیده شده است که درحالت کلی میانگین دین‌داری پاسخگویان در تمام ابعاد بالاتر از سطح متوسط قرار دارد. به عبارت دیگر، پاسخگویان به‌لحاظ میزان دین‌داری در سطح بالایی قرار گرفته‌اند.

احساس امنیت اجتماعی نیز مشتمل بر دوازده‌بعد است. ازاین‌میان بعد احساس امنیت نوامیس با میانگین 76/11 بیشترین و بعد احساس امنیت فرهنگی با میانگین 73/5 کمترین میزان‌ را به خود اختصاص داده‌اند. میانگین شاخص کلی احساس امنیت اجتماعی نیز با توجه به کمترین و بیشترین مقدار، که 23 و 170 بوده است، 01/105 به دست آمد که احساس امنیت متوسط پاسخگویان را نشان می‌دهد.

جدول 4. توزیع فراوانی ابعاد احساس امنیت اجتماعی

دین‌داری از متغیرهایی است که پیش‌بینی می‌شود تأثیر معناداری بر میزان احساس امنیت اجتماعی افراد داشته باشد. به‌منظور سنجش رابطة میزان دین‌داری و میزان احساس امنیت اجتماعی ساکنان شهر یزد از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شد که نتایج آن در جدول 5 آمده است.

یافته‌های جدول 5 نشان می‌دهد که بین متغیر میزان احساس امنیت اجتماعی و میزان دین‌داری رابطة مثبت معنادار با شدت متوسط وجود دارد. به عبارت روشن‌تر، هرچه میزان دین‌داری و روحیة مذهبی افراد جامعه بالاتر باشد، میزان احساس امنیت اجتماعی آنان افزایش و احساس ناامنی آنان کاهش می‌یابد.

نتایج آزمون پیرسون در زمینة ابعاد دین‌داری و ابعاد احساس امنیت اجتماعی حکایت از رابطة مثبت معنادار بین ابعاد فکری، مناسکی، اعتقادی، عاطفی و پیامدی با احساس امنیت اجتماعی دارد. ازدیگر‌سو نیز اغلب ابعاد احساس امنیت اجتماعی با متغیر دین‌داری رابطة مستقیم معنادار دارند. پس هرچه میزان دین‌داری افراد افزایش یابد، میزان احساس امنیت مالی، شغلی، عاطفی، احساسی، حقوقی، اخلاقی، قضایی و فکری بیشتر خواهد شد.

جدول 5. ماتریس همبستگی بین میزان دین‌داری و ابعاد آن با ابعاد مختلف احساس امنیت اجتماعی

^* معنی‌دار در سطح کمتر از 05/0   ^** معنی‌دار در سطح کمتر از 01/0