نوع مقاله : علمی
نویسندگان
1 دانشیار جامعهشناسی دانشکدة علوم اجتماعی دانشگاه یزد
2 کارشناسارشد جامعهشناسی
چکیده
اولویتهای ارزشی افراد متأثر از عوامل گوناگون متفاوت است که این موضوع بر رفتارها وکنشهای اجتماعی افراد تأثیر میگذارد. یکی از نیازهای اولیه و مهم امنیت اجتماعی است که ضمن اینکه از سطوح نیازهای مادی متأثر است، بر سطوح دیگر نظام ارزشی هم اثر میگذارد. این مطالعه با استفاده از نظریههای سلسلهمراتب نیازهای مازلو و نظریة تحول ارزشی (فرهنگی) اینگلهارت، درصدد شناخت اولویتهای ارزشی دانشجویان و ارتباط متقابل آنها با احساس امنیت اجتماعی است. دادههای پژوهش به شیوة پیمایش و با استفاده از پرسشنامة محققساخته گردآوری شده است. حجم نمونه شامل 324 نفر از دانشجویان دانشگاه یزد در سال 1390ـ1391 بوده است که به شیوة طبقهای انتخاب شده بودند. یافتهها نشان دادند که دانشجویان اولویتهای ارزشی مادیگرایانه دارند و تفاوتی در اولویتهای ارزشی مادی و فرامادی برحسب متغیرهای زمینهای (سن، جنس، رشتة تحصیلی، وضعیت تأهل، و پایگاه اقتصادی-اجتماعی) مشاهده نشد. احساس امنیت اجتماعی نیز با متغیر وابستة ارزشهای مادی همبستگی معکوس و معنادار و با متغیر ارزشهای فرامادی همبستگی مثبت و معنادار دارد.
کلیدواژهها
مقدمه
تغییرات اجتماعی و فرهنگی ناشی از شهرنشینی، انقلابهای سیاسی و اجتماعی، رشد فناوری ارتباطات، جریان توسعه و نوسازی به همراه صنعتیشدن و مدرنیزاسیون در کشورهای درحال توسعه آثار و پیامدهای مختلف فرهنگی و اجتماعی دربرداشته است. ازجملة این پیامدها تحولات اساسی است که بهسبب تغییرات فرهنگی ایجادشده در طی دهههای اخیر ایران، در ساختار نظام ارزشی جوانان رخ دادهاست. «وقوع این تحولات و تغییرات فرهنگیـ اجتماعی ناشی از تغییر و جابهجایی در زمینههای جمعیتی و ساختاری در جامعه میباشد» (آزادارمکی، 1384: 1).
ارزشها به مثابة پدیده های اجتماعی یکی از مشخصههای مهم جوامعاند که ساختار فرهنگی را شکل میدهند. ارزشهادر ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی و... تأثیر کوتاهمدت و بلندمدت دارند و شناخت آنها نقش بسیار مهمی در شناسایی تحولات فرهنگی ایفا میکند. یکی از ویژگیهای ارزشها، خصوصیت سلسلهمراتبی[1] آنهاست؛ یعنی برخی ارزشها بر ارزشهای دیگر رجحان دارند و سلسلة ارزشها برپایة اهمیت نسبی آنها از دیدگاه شخص یا گروهی خاص ترتیب یافته است (یوسفی، 1383: 10). منظور از نظام ارزشی عوامل و عناصری است که اکثر افراد جامعه برای آن اهمیت و اعتبار قائلاند و میتواند نیازهای مادی و معنوی آنان را برآورد. از دیدگاه برخی صاحبنظران، این نظام ارزشی به ارزشهای اولیه یا مادی (مربوط به نیازهای زیستی افراد) و دیگری ارزشهای ثانویه یا فرامادی (دربردارندة ارزشهای اجتماعی و اخلاقی) دستهبندی میشود؛ بهگونهای که نظام کلی ارزشها از هردو نوع متأثر است (یوسفی، 1383: 13). ارزشهای فرامادی عبارت است ازمعیارهای مطلوب مربوط به امور و نیازهای غیرمادی؛ و ارزشهای مادی عبارت است از امور و مسائل ایمنی و مادی در جامعه (طالبی و همکاران، 1388: 197). اولویتهای ارزشی افراد نیز متفاوت است که این موضوع بر رفتارها وکنشهای اجتماعی افراد تأثیر میگذارد. یکی از نیازهای اولیه و مهم امنیت اجتماعی است که هم از سطوح نیازهای مادی متأثر است وهم بر سطوح دیگر نظام ارزشی اثر میگذارد.
به نظر اینگلهارت، ارزشهای فرامادی بازتاب وجود امنیت در طول شکلگیری شخصیت فرد هستند. براساس این فرض، در کشورهایی که ثبات اقتصادی، نیروهای دفاعی قوی، آهنگ سریع اقتصادی، نظم اجتماعی، سیاسی و اقتصادی به طور نسبیحاکم باشد، بهتدریج افراد به مشارکت اجتماعی، آزادی بیان، زیباسازی شهرها و ایجاد جوامع انسانی و عقلانی گرایش پیدا میکنند (آزادارمکی، 1383: 2). از دیدگاه مازلو نیز نیازهای اساسی انسان (ازجمله نیاز به احساس امنیت اجتماعی) عاملی برای کنش انسانی هستند و برآوردهشدن نیاز انگیزة فعالیت افراد است و اگر نیازها برآورده شود، افراد رضایتمندی ناشی از رفع نیازها را حس میکنند. یعنی مازلو بر اهمیت رفع این نیازها در نوع افکار، باورها، ارزشها، رفتار و اعمال افراد انسانی تأکید میکند (خالقیفر، 1381: 42).
دستیابی به احساس امنیت و شناسایی عوامل ایجاد آن همواره دغدغة بشر بوده است. بنابراین، تأمین امنیت صرفاًازطریق شناسایی رفتارهایی صورت میپذیرد که به افزایش یا کاهش امنیت در سطح جامعه منجر میشود. برخی از این رفتارها به ایجاد هراس و ناامنی در سطح جامعه منجر میشوند. برخی نظرسنجیها (مانند نظرخواهی افکارسنجی دانشجویان ایران) حاکی از آن است که 81 درصد از ایرانیان بهگونهای احساس ناامنی میکنند.
در نظرسنجی دیگری که نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران (ناجا)، طی سالهای 1383 و 1384 درباب سنجش میزان امنیت اجتماعی مراکز استانهای کشور صورت داد، میانگین احساس ناامنی کل مراکز استانهای کشور در سال 1383 با 15/79 برابر بوده است. در سال 1384 میانگین ناامنی برابر با 9/56 محاسبه شده است (نبوی و دیگران، 1388: 74). افکارسنجیهای دیگری میزان احساس امنیت را در سالهای 84 تا 89 بهترتیب 8/36، 7/38، 6/41، 9/48 و 3/49 اعلام کردهاند که حاکی از بهبود احساس امنیت در این سالها بوده است. همین گزارش میافزاید همزمان با افزایش احساس امنیت میزان بروز جرم نیز کاهش یافته است.[2]مطالعات نشان میدهندکه در ایران امروز، دانشگاههای کشور بهدلیل جریانهای مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... دچار دگرگونیهای جدی شدهاند؛ بهگونهای که بخش درخور توجهی از دانشجویان ارزشهای جدیدی برای خود برگزیدهاند (خالقیفر، 1381؛ طالبی و همکاران، 1387). به نظر میرسدامروزه دغدغة دانشجویان مسائلی همچون احساس امنیت اجتماعی، بزهکاری، بیکاری، ازدواج، مهاجرت، وضعیت سخت اقتصادی، تورم، تحریم اقتصادی، بالارفتن قیمت سوخت،حذف یارانهها و انواع مسائل عاطفی است و کمتر درباب موضوعاتی همچون مسائل سیاسی و ملی، حفاظت از محیط زیست، اقتصاد آزاد، مدارای اجتماعی، آزادی بیان، علایق زیباییشناختی و خردمندی، احساس تعلق به جمع و جامعه دلمشغولی دارند.
با عنایت به نظریة دگرگونی ارزشی اینگلهارت،ووضعیت اقتصادی و اجتماعی ایران در قبل و بعد از انقلاب، بهویژه وضعیت رشد و توسعة اقتصادی و انقلاب اسلامی در سال 1357 و بروز جنگ تحمیلی، پیشبینی میشود وضعیت تحولات فرهنگی دچار تغییرات اساسی شدهاست (آزادارمکی، 1383: 3). بهلحاظ تجربی، بهدرستی، تصور میشود که کشور ایران به دلیل داشتن هرم سنی منحصربهفردی، که در آن جوانان بالاترین نسبت را در بین گروههای سنی دیگر به خود اختصاص دادهاند، ثبات و تغییر ساختارهای شخصیتی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، و مذهبی آیندۀ خود را منوط به ساختار نظام اولویتی ارزشی همین جوانان میداند (بقایی سرابی، 110:1389).
در زمینة نظام ارزشی و احساس امنیت اجتماعی تحقیقات فراوانی انجام شده است، اما درباب تأثیر متقابل احساس امنیت اجتماعی و نظام ارزشی دانشجویان مطالعه و تحقیق مدوّن و جامعی صورت نگرفتهاست.بنابراین، هدف پژوهش حاضر سنجش میزان احساس امنیت اجتماعی و نظام ارزشی در بین دانشجویان دانشگاه یزد، و نیز بررسی رابطة متقابل بین احساس امنیت اجتماعی و نظام ارزشی است. رابطة این دوبا متغیرهای دموگرافیکی نیز سنجیده شده است.
بررسی پیشینة تحقیق
نوشتههای پژوهشی موجود حاکی از آن است که مطالعۀ شکل و محتوای ثبات یا تغییر اولویت نظام ارزشی نسلها درکانون پژوهشهای محافل علمی-پژوهشی کشور ایران و کشورهای دیگر قرار گرفته است. هدف این پژوهشها، در وهلة اول، کمک به انباشت دانش سازمانیافته در حوزة نظم و تغییر فرهنگی در جوامع معاصر و، در وهلة دوم، پشتوانهسازی تجربی برای برنامهریزی فرهنگی یعنی مداخلۀ هدفمند، آگاهانه و سنجیده در حوزة فرهنگ در سطح کلان کشورهاست. در اینجا به پژوهشهایی که به بررسی نظام ارزشی در بین جوانان پرداختهاند، در سطح ایران و کشورهای دیگر،اشاره میکنیم.
حاجیلری (1377) با استفاده از روش «تحلیل محتوا»ی مطبوعات بعد از انقلاب 1357 در سالهای 1360 و 1375 بهصراحت اعلام میکند که تبلیغ ارزشهای فرامادی در مطبوعات سال 1360 بیشاز 1375 و تبلیغ ارزشهای مادی در مطبوعات سال 1375 بیشاز 1360 بوده است: روند تغییر ارزشها از فرامادی به مادی.
تیموری (1379) با استفاده از روش «پیمایش» به بررسی تفاوتها و شباهتهای نظام ارزشهای نوجوانان همت گمارد. او از وقوع «بحران ارزشی» به معنای «بههمخوردن تعادل در اولویتبخشی به چهار مقولة قدرت، ثروت، منزلت و فرهنگ در بین نوجوانان» خبر داد. این عدم تعادل به ترجیحدادن ارزشهای اقتصادی بر ارزشهای سیاسی و بهویژه فرهنگی مربوط است. بهعلاوه، آزادارمکی و مسقطیان (1380) در تحقیقی به آزمون تجربی نظریة دگرگونی ارزشی اینگلهارت در استان مازندران پرداختند. این تحقیق که با حجم نمونة 384 نفر با شیوة مصاحبة حضوری صورت گرفت، درصدد پاسخگویی به این پرسش بود که آیا در جامعۀ تحت مطالعه تغییراتی در ارزشهای خانوادگی، جنسیتی، سیاسی، اقتصادی، دینی و اخلاقی صورت گرفته است؟ تجزیه و تحلیل دادهها نشان دادهاند که در استان مازندران با توجه به پیشزمینههای فرهنگی در بین گروههای سنی مختلفتغییری مشاهده نمیشود وفقط متغیر تحصیلات بهمثابةامنیت سازنده در دگرگونی ارزشها تاحدودی تأثیرگذار است.خالقیفر (1381) در بررسی ارزشهای مادی و فرامادی جوانان تحصیلکردة ایرانی و عوامل مؤثر بر آن درمیان دانشجویان دانشگاههای تهران، به این نتیجه دست یافت که میزان اعتماد بینفردی، احساس رضایت اجتماعی، اعتماد به مسئولان و نهادهای سلسلهمراتبی و مذهبی، میزان امنیت وجودی، میزان امنیت اجتماعی و میزان وابستگی مذهبی درمیان پاسخگویان بسیار پایین است. پاسخگویان به ارزشهای بقا و ارزشهای سنتی اولویت دادند و ارزشهای مادیگرایانه و قوممرکز داشتند. مهمترین فرضیة این تحقیق،یعنی رابطة امنیت اجتماعی و ارزشهای مادی و فرامادی، نشاندهندة این بود که با کاهش میزان امنیت اجتماعی، ارزشهای افراد از فرامادیگرایی به مادیگرایی سوق مییابد.
آزادارمکی و خادمی (1382) در بررسی «ترجیحات ارزشی دانشآموزان تهرانی» و با استفاده از نظریة تحول ارزشی اینگلهارت دریافتند که پدر و مادر دانشآموزان بیشترین نقش را در شکلدادن به ارزشهای دانشآموزان دارند. این نتایج نوعی تأیید فرضیة اجتماعیشدن است که میگوید کودک بیشترین نگرشهایش را در دوران کودکی به دست میآورد. نتایج این تحقیق فرضیة کمیابی را تأیید نکرده است. ترابی و گودرزی (1383) نیز در بررسی ارزشها و امنیت اجتماعی معتقدند که تحولات شتابان جوامع بشری در دهههای پایانی قرن بیستم زمینهساز پیدایش گفتمان و رویکردی نو درقبال پدیدة «امنیت» شد و نگرشها و انگارههای سنتی به امنیت، که آن را پدیدهای منفک و مجرد از متغیرها و مؤلفههای اجتماعی قلمداد میکرد، درمعرض زوال است. در گفتمان جدید امنیت اجتماعی، که قبلاً به مفهوم تأمین اجتماعی تلقی میشد، به مفهوم جدید امنیت اجتماعی شده یا امنیت جامعگی[3] در مرکز توجه قرار گرفت. در این گفتمان جدید به ارزشها و نظام ارزشی جوامع، که سلولهای بنیادین منظومة هویتی جامعهاند و هستة مرکزی امنیت اجتماعی را پدید میآورند، توجه جدی شده است. ازنظر آنان تحول و تغییر در ارزشها زمینهساز پیدایش بحران هویت و تغییر در هویت زمینهساز آسیبپذیری امنیت اجتماعی میشود؛ امنیتی که هستی و کیان اجتماع را به مخاطره میاندازد.
دریاپور (1382) در تحقیق خود با عنوان «ساختار ارزشی و مناسبات نسلی» دریافت که ساختار ارزشی جوانان و بزرگسالان، ازمیان دهنوع ارزش، در ارزشهای مرتبط با امنیتطلبی، سنتگرایی، جهانگرایی و برانگیختگی، تفاوت معناداری دارد.آزاد مرزآبادی (1387) نیز با استفاده از روش پیمایش به بررسی رابطة نظام ارزشی خانواده با ارزشهای نوجوانان پرداخت. نتایجاین تحقیق نشاندهندۀ اهمیت ارزشها در رفع نیازهای اساسی نوجوانان بود که مطالعات دیگر نیز آن را تأیید کردهاند. بقایی سرابی (1389) در پژوهشی با عنوان «تحلیل شبکهای ساختار نظام اولویتی ارزشهای جوانان شهر تهران» به این نتیجه دست یافت که رابطۀ اولویتی بین ارزشهای متقاطع نشاندهندة وجود ساختار «نیمهمرتب» و غلبۀ نوع «سنتی» در نظام اولویتی ارزشی بیشتر (75 درصد) جوانان تهرانی است.حقیقتیان (1392) در «مطالعة احساس امنیت زنان شهر اصفهان و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن» دریافت که بهاستثنای متغیر مصرف رسانهای، میانگین نمرة پاسخگویان در دیگر متغیرهای مستقل، یعنی اعتماد عام، اعتماد نهادی، دیدگاه به پلیس، بزهدیدگی، و فضای بیدفاع شهری، کمتر از میانگین نظری است. میانگین نمرة احساس امنیت پاسخگویان 16 (میانگین نظری 24) بود. رسولی و صالحی (1390) در «بررسی عوامل مؤثر بر امنیت اجتماعی جوانان» به این نتیجه رسیدند که بیکاری، افزایش سن ازدواج در بین جوانان، مهاجرت و شهرنشینی، حجاب اسلامی، اعتماد عمومی، مشارکت اجتماعی و نظم و امنیت اجتماعی عوامل مؤثر بر امنیت اجتماعی جوانان محسوب میشوند که دراینبین نقش بیکاری و حجاب اسلامی بیشتر از عوامل دیگر است. ازسویی، حسینی(1390) در بررسی نقش اینترنت در تغییر ارزشهای دینی به این نتیجه دست یافت که نمیتوان تأثیر و نقش اینترنت را در شکلگیری گونههای شخصیتی و هویتهای جدید بهویژه درمیان قشر تحصیلکردة جوان انکار کرد. متغیرهایی مثل نوع استفادة کاربران از اینترنت، انگیزه و هدف، مشارکت و فعالبودن کاربران در استفاده از اینترنت نیز در تغییر نگرش کاربران و درنتیجه تغییر ارزشهای دینی آنها مؤثر است.
اینگلهارت (1980) با استفاده از شواهدی که «هرز» مطرح کرده است، تغییر اولویتهای ارزشی نسلهای متأخر را به ارزشهای پستمدرن متمایل میداند.
ریکمن[4] و هاستون[5] (2003) در بررسی «اولویتهای ارزشی دربین دانشجویان زن و مرد دانشگاههای امریکا و انگلیس»، ازآنجاکه معتقدند اولویتهای ارزشی با ملیت (امریکایی درمقابل انگلیسی) و جنسیت مرتبط است، در مطالعهای بالغ بر 207 دانشجو از دو کشور امریکاو انگلیس را تحلیل کردند. مشارکتکنندگان سپس بهطور ناشناس به پیمایش ارزشهای شوارتز (1992، 1994) مشتمل بر ارزشهای فردی و جمعی پاسخ دادند. دانشجویان امریکایی در مقایسه با دانشجویان بریتانیایی اهمیت بیشتری برای ارزش فردی موفقیت، لذتگرایی، خودمحوری و تشویق قائل بودند. دانشجویان هردو کشور (برابری) به ارزش قدرت اهمیت مساوی اختصاص دادند. در مقایسه با مردان، زنان هردو کشور اولویت بیشتری برای ارزشهای جمعی خیرخواهانه، عامنگر، ایمنی(امنیت)، و فرمانبرداری از دیگران قائل بودند. اگرچه زنان و مردان دربارة ارزشهای فردی اختلافی ندارند، زنان در مقایسه با مردان اهمیت بیشتری به موفقیت و کامیابی دادند. نتایج ارزشهای فردی عمدتاً در زمینه (چارچوب) تغییرات اصلی در شغل و فرصت های شغلی که جامعه در طی سی سال گذشته به زنان اعطا کرده است، قابل بحث است.
لیزا مری[6] و کلائوس هالکاما[7] (2001)در «بررسی اولویتهای ارزشی و همدردی عاطفی دانشجویان دانشگاه هلسینکی فنلاند» به مقایسة تیپولوژی ارزشهای شوارتز و تیپولوژی اسپرنگر آلپورت ورنون [8]نشان دادند که دانشجویان رشتة بازرگانی اولویت بیشتری به قدرت و ارزشهای موفقیت میدهند. درمقابل، دانشجویان علوم اجتماعی به ارزشهای عامنگر (کلی) و دانشجویان فنی به ارزشهای ایمنی (احساس امنیت) اهمیت میدهند.فرض این تحقیق بر این بوده که دانشجویان علوم اجتماعی نمرة بالاتری در همدردی به دست آورند در مقایسه با دانشجویان رشتة بازرگانی که از نمرة همدردی بیشتری نسبت به دانشجویان فنی برخوردار بودهاند.انتظار می رود که ارزشهای عامنگر (کلی) و ارزش های عاطفی به صورت شدید با همدردی بالا مرتبط هستند و این ارتباط بر اساس نظریة نقش اجتماعی مبتنی بر تفاوت جنسیتی است. این پیش بینی ها بر اساس داده های جمع آوری شده از 138 نفر از دانشجویان رشته های بازرگانی، علوم اجتماعی، و فنی با استفاده از پیمایش ارزشهای شوارتز، و سنجش همدردی مهرابیان-اپستین حمایت شده است.
پژوهشهایی که از آنها یاد کردیم هریک قرائتهای کمابیش متفاوتی همچون عدم تعادل ارزشی، شکاف ارزشی، تغییرات ارزشی، و عدم انسجام ارزشی را در سنجش نظام ارزشی جوانان و نسلها مطرح کردهاند و با وجود کندوکاو نویسندگان پژوهش حاضر، تحقیقی که بهصورت جامع و مدوّن به ارتباط متقابل نظام ارزشها و احساس امنیت اجتماعی پرداخته باشد مشاهده نشد.
گستردهترین پژوهشی که دربارة نگرشها، ارزشها و اعتقادات مردم سرتاسر جهان صورت گرفته است، پیمایش ارزشهای جهانی است. این پژوهشها طی پنج موج از سال 1981 انجام شدهاست. شواهد برگرفته از پیمایشهای ارزشهای جهانی هم تغییر فرهنگی گسترده و هم استمرار ارزشهای سنتی خاص را نشان میدهند. توسعة اقتصادی نهتنها میراث فرهنگی جامعه را ازبین نمیبرد، بلکه در مسیری موازی با خطوطی حرکت میکند که میراث فرهنگی ترسیم میکند. به نظر اینگلهارت، در این موضوع که نیروهای نوسازی نوعی فرهنگ یکدست جهانی پدید میآورد تردید وجود دارد. همچنین نتایج این پژوهشها نشان میدهد، برخلاف برخی اعتقادات رایج مبنی بر ازبینرفتن تدریجی دین، اعتقادات دینی پابرجا میماند و علایق معنوی در معنای گسترده در جوامع صنعتی پیشرفته توسعه مییابد (میرفردی و همکاران، 1390: 150).
چارچوب نظری
نظریة دگرگونی ارزشی اینگلهارت
در نظریة اینگلهارت آن دسته از ارزشها که حول نیازهای زیستشناختی و امنیتی است ارزشهای مادی و آن دسته از ارزشها که پیرامون نیازهای اجتماعی و خودشکوفایی است ارزشهای فرامادی نامیده میشود (اینگلهارت، 1997). او ضمن تقسیم ارزشها به دو دستة مادی و فرامادی معتقد است که نظریة مادی- فرامادی بر دو فرض اساسی استوار است:
فرضیة کمیابی که در آن اولویت فرد، بازتاب محیط اجتماعی-اقتصادیاش است، بهنحویکه شخص بیشترین ارزش ذهنی را به آن چیزهایی میدهد که عرضة آنها نسبتاً کم است.
فرضیة اجتماعیشدن که در آن ارزشهای اصلی شخص تا حد زیادی بازتاب اوضاع حاکم در سالهای قبلاز بلوغ فکری اوست.
این دو فرضیه با هم، مجموعۀ بههمپیوستهای از پیشبینیهای مربوط به دگرگونی ارزشها را پدید میآورند: اول، درحالیکه فرضیة کمیابی بر این دلالت دارد که رونق و شکوفایی اقتصادی به گسترش ارزشهای فرامادی میانجامد، فرضیة اجتماعیشدن مبین این است که نه ارزشهای فردی و نه ارزشهای جامعه یکشبه تغییر نمیکند. برعکس، دگرگونی اساسی ارزشها بهتدریج و بیشتر به طرز نامرئی روی میدهد (یوسفی، 1383: 43).
در نظریة دگرگونی ارزشی اینگلهارت، مفهوم کانونی مدرنیزاسیون این است که صنعتیشدن مجموعهای از نتایج اجتماعی و فرهنگی به همراه دارد که افزایش سطح تحصیلات و تغییر نقشهای جنسی را به دنبال میآورد. ازنظر او، صنعتیشدن پیامدهای مختلفی ازجمله در حوزة فرهنگ دارد. تغییر جامعة ماقبل صنعتی سبب تغییراتی در تجربة افراد و دیدگاه آنان شده است. پیدایش جامعة فراصنعتی محرک پیدایش و گسترش دیدگاههای جهانی بوده است. افزایش تحصیلات رسمی افراد و تجربههای شغلی آنها به افراد کمک میکند استعدادهایشان را جهت تصمیمگیری مستقل افزایش دهند. بنابراین، پیدایش جامعة فراصنعتی به افزایش و تأکید بر خود ابزاری منجر میشود (درمقابل تأکید بر ارزشهای سنتی) (اینگلهارت، 2000، به نقل از یوسفی، 1383: 45).
اینگلهارت و همکارانش در نظریة دگرگونی ارزشی به جابهجایی اولویتهای مادی با اولویتهای فرامادی اشاره میکنند که فرایند جهانی بالقوهای است. این جابهجایی در هرکشوری که از ناامنی اقتصادی و جانی به سوی امنیت نسبی حرکت میکند باید روی دهد. این امر بهروشنی نشاندهندة رابطۀ میان توسعۀ اقتصادی و دگرگونیِ ارزشی است (آزادارمکی،1383: 3). او تغییر ارزش در جوامع غربی را پیامد غیرارادی کامیابی اجتماعی- اقتصادی افزایشیافته میداند و معتقد است که کامیابی اقتصادی افزایشیافته به برآوردهشدن بهتر نیازهای بنیادی در طول فرایند شکلگیری شخصیت افراد میانجامد (سالهای آخر نوجوانی) که باعث میشود ارزشهای ماتریالیستی کمتری به نسل بعد انتقال یابد. براینمبنا اینگلهارت به تأثیر قشربندی اجتماعی توجه میکند: به نظر میرسد خانوادههای ثروتمند جوانان ماتریالیست کمتری را نسبت به خانوادههای فقیر پرورش میدهند (یوسفی، 1383: 45).
اینگلهارت با بررسی رابطة امنیت اقتصادی و جانی و افول هنجارهای مذهبی، یکی از عوامل مؤثر بر کاهش ارزشهای سنتی در جوامع پیشرفتة صنعتی را افزایش احساس امنیت اجتماعی میداند که ضرورت هنجارهای مطلق را کمرنگ میکند. افراد تحت فشارهای روانی به مقررات پیشبینیپذیر و خشک نیاز دارند. آنها نیاز دارند که از آنچه روی میدهد اطمینان حاصل کنند؛ زیرا درخطرند و فاصلهشان تا خطا کم است. این موضوع مشابه امنیتِ وجودی است که گیدنز مطرح کردهاست (خالقیفر، 1381: 101). ازنظر اینگلهارت، افزایش امنیت اجتماعی سبب نوعی تغییر ارزش به سمت ارزشهای سکولار، تحمل بیشتر، فزونی مدارای اجتماعی، اعتماد، آسایش ذهنی، و دید فرامادی میشود. درحالیکه اضمحلال اقتصادی و اجتماعی، جامعه را درجهت مخالف سوق میدهد. ازلحاظ نظری افزایش سطح امنیت اجتماعی عامل اصلی تغییر ارزشهای بیننسلی است؛ چراکه نسلها از حافظهای جمعی برخوردارند که در سالهای اولیة زندگی آنان شکل میگیرد. بنابراین، انتظار تفاوت در نظام ارزشی جوانان، درجایی که شاهد رشد احساس امنیت اجتماعی باشیم، وجود دارد (اینگلهارت، 2000، نقل از یوسفی، 1383: 46).
نظریة سلسلهمراتب نیازهای مازلو
مازلو معتقد است انسانهانیازهای بنیادینی دارند که در سلسلهمراتبی از نیازها قرار میگیرند، شاملنیازهای جسمانی، امنیت، عشق، عزتنفس، و نیاز به خودشکوفایی. مازلو نیازهای سطح بالا را بهصورت عزت و احترام و خودشکوفایی، و نیازهای سطح پایین را به شکل نیازهای اجتماعی و ایمنی و فیزیولوژیک تعیین میکند. برایناساس، طبقهبندی مازلو حاکی از تفوق قائلشدن برای گونهای از نیازهاست؛ بدین معنی که پارهای از نیازها مهمتر از بقیهاند و نخست باید آنها ارضا شوند تا نیازهای بعدی مبنای انگیزش قرار بگیرند؛ بنابراین، نیازهای فیزیولوژیک باید پیشاز فعالشدن نیاز ایمنی ارضا شوند و بههمینترتیب نیاز ایمنی پیشاز آنکه نیازهای اجتماعی مطرح شوند باید تأمین شوند (فیصل حسن و همکاران،[9]2011: 376).از دیدگاه مازلو نیازهای اساسی انسانعاملی برای کنش انسانی هستند و برآوردهشدن نیاز انگیزة فعالیت افراد است. اگر نیاز افراد برآورده شود، آنها رضایتمندی ناشی از رفع نیازها را تجربه میکنند؛ یعنی مازلو بر اهمیت این نیازها در افکار، باورها، رفتار و اعمال، و نظام ارزشی افراد انسانی تأکید میکند (خالقیفر، 42:1381؛ شولتس،1362: 119 به نقل از یوسفی،1383: 126).
فرضیههای تحقیق
بین احساس امنیت اجتماعی و ارزشهای مادی دانشجویان رابطه وجود دارد.
بین احساس امنیت اجتماعی و ارزشهای فرامادی دانشجویان رابطه وجود دارد.
بین احساس امنیت اجتماعی و متغیرهای دموگرافیکی سن، جنسیت، رشتة تحصیلی، وضعیت تأهل، و پایگاه اقتصادیـ اجتماعی دانشجویان رابطه وجود دارد.
بین نظام ارزشی (مادی و فرامادی) و متغیرهای دموگرافیکی سن، جنسیت، رشتة تحصیلی، وضعیت تأهل، و پایگاه اقتصادیـ اجتماعی دانشجویان رابطه وجود دارد.
روششناسی تحقیق
روش این تحقیق پیمایشی و ابزارگردآوری دادهها پرسشنامة محققساخته است. ابتدا پرسشنامۀ تحت پیشآزمون[10]قرار گرفت و با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ پایایی پرسشهایی که درقالب طیف لیکرت سنجیده شده بودند محاسبه شد. پساز انجام اصلاحات لازم با استفاده از نظر استادان و متخصصان علوم اجتماعی، مجدداً دادهها ازطریق پرسشنامة نهایی جمعآوری شد (اعتبار صوری) و آلفای کرونباخ برای آنها به دست آمدکه درمجموع پایایی محاسبهشده برای هرکدام از پرسشها بیشتر از 70/0 بوده است (جدول 1). پردازش و تجزیه و تحلیل آماری اطلاعات با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی (مشتمل بر آزمونهای همبستگی پیرسون، آزمون تفاوت میانگینها برای گروههای مستقل،آزمون فیشر و رگرسیون چندمتغیره) به کمک نرمافزار اس. پی. اس. اس انجام شد.
جامعة آماری و روش نمونهگیری
جامعة آماری این تحقیق را کلیة دانشجویان دانشگاه یزد در زمان مطالعه (سال تحصیلی 91-90) تشکیل دادند که تعداد کل آنها برابر با 10426 (4400 نفر مرد و 6026 نفر زن) بوده است. پساز بهدستآوردن واریانس صفت تحت مطالعه، از تعداد کل جامعة آماری 324 نفر با فرمول نمونهگیری کوکران با سطح اطمینان 95 درصد و دقت احتمالی 05/0، بهعنوان نمونه درنظر گرفته شدند و 30 نفر نیز بهمنزلة پیشآزمون برای تعیین پایایی پرسشنامه، قبلاز اجرای تحقیق بهصورت تصادفی بررسی شدند. روش نمونهگیری در این تحقیق نیزنمونهگیری طبقهای بوده است. واحد تحلیل و نیز واحد مشاهده فرد است.
تعریف مفاهیم
(تعریف نظری و عملیاتی)
نظام (اولویت) ارزشی: منظور از نظام ارزشی عوامل و عناصری است که اکثر افراد جامعه برای آنها اهمیت و اعتبار قائلاند و میتوانند نیازهای مادی و معنوی افراد جامعه را برآورند. از دیدگاه برخی صاحبنظران، این نظام ارزشی به ارزشهای اولیه یا مادی (مربوط به نیازهای زیستی افراد) و دیگری ارزشهای ثانویه یا فرامادی (دربردارندة ارزشهای اجتماعی و اخلاقی) دستهبندی میشوند؛ بهگونهای که نظام کلی ارزشها از هردو نوع متأثر است (یوسفی، 1383: 13). براینمبنا، در پژوهش حاضر نظام ارزشی جوانان با سنجهای17گویهای در دو بعد مادی و فرامادی سنجیده شده است که نمرة هریک بین 1 تا 5 در نوسان است. نمرههای کل ارزشهای مادی و ارزشهای فرامادی در بازة صفر تا 100 بهمنظور مقایسة بهتر شاخصها استاندارد شده است.
ارزش مادی: عبارت است از اهمیتقائلشدن برای مسائل ایمنی و مادی در جامعه (طالبی و همکاران، 197:1388). در پژوهش حاضر، مؤلفههای ارزشهای مادیبا 9گویه و روی طیف پنجدرجهای لیکرت (از خیلیزیاد تا خیلیکم) سنجیده شده است. درنهایت، پساز جمعبندی نمرههای گویهها، به نمرة فاصلهای ارزشهای مادی دست یافتیم.
ارزش فرامادی: عبارت است از مطلوببودن و زیادبودن تقاضا برای معیارهای مربوط به نیازهای غیرمادی(طالبی و همکاران، 1388: 197). در پژوهش حاضر، مؤلفههای ارزشهای فرامادی با 8گویه و روی طیف پنجدرجهای لیکرت (از خیلیزیاد تا خیلیکم) سنجیده شده است. درنهایت، پساز جمعبندی نمرات گویهها، به نمرة فاصلهای ارزشهای فرامادی دست یافتیم.
احساس امنیت اجتماعی: عبارت است از نوعی ذهنیت و جهتگیری روانی مثبت (رضایتبخش، قانعکننده و آرامبخش) جوانان در مواجهه بارویدادها و وقایع ضدامنیتی (تهدیدها) در وضعیت فعلی و آتی، در حوزههای امنیت اجتماعی، ثبات سیاسی، انسجام هویتی، یکپارچگی و امنیت سرزمین (نوروزی و فولادی، 1388: 130). در پژوهش حاضر، مؤلفههای احساس امنیت اجتماعی، با 3گویه و روی طیف پنجدرجهای لیکرت (از خیلیزیاد تا خیلیکم) سنجیده شده است. درنهایت، پساز جمعبندی نمرات گویهها به نمرة فاصلهای ارزشهای مادی دست یافتیم و نمرة کل آن روی مقیاس صفر تا 100 استاندارد شد.
جدول 1.مفاهیم و گویههای بهکاررفته و تعاریف عملیاتی جهت سنجش آنها
مفهوم |
ابعاد |
تعریف عملیاتی (سؤالات یا گویهها) |
آلفای کرونباخ |
نظام ارزشی |
ارزش مادی |
1- استقرار نظم در جامعه؛ 2- مبارزه با جرم و جنایت در جامعه؛ 3- مبارزه با افزایش قیمتها (اقتصاد باثبات)؛ 4- درحال حاضر مهمترین دغدغة هر انسانی پولدرآوردن است؛ 5- چقدر برای ساختن آیندة خوب حاضرید از آسایش فعلی صرفنظر کنید؛ 6- چقدر معتقدید که برای داشتن شغل خوب باید پارتی خوبی داشت؛ 7- چقدر معتقدید در حال حاضر داشتن ثروت و شغل خوب مهمتر از تحصیلات است؛ 8- چقدر معتقدید که حتی اگر پول و سرمایة کافی هم داشته باشید باید کار و تلاش کرد؛ 9- تا کار و شغل و ماشین نداشته باشیم،نباید ازدواج کنیم. |
72/0 |
ارزش فرامادی |
1-مشارکت سیاسی در دانشگاه مهمتر از کسب نمرات عالی است؛ 2- فضای باز سیاسی در دانشگاه لازم است؛ 3- آزادی بیان منجر به هرجومرج در کشور میشود؛ 4- هرساله باید بودجة خوبی به فعالیتهای هنری در دانشگاه اختصاص داده شود؛ 5- اندیشهای پویاست که از قدرت سیاسی دور باشد؛ 6- لازمة مدیریت خوب در دانشگاه داشتن تخصص بالاست؛ 7- جامعه زمانی خوب اداره میشود که مردم مرتباً عملکرد مسئولان را کنترل کنند؛ 8- مشارکت مردم در تصمیمگیری سیاسی از اهمیت زیادی برخوردار است. |
74/0 |
|
احساس امنیت اجتماعی |
1-چقدر احساس میکنید در سال آینده وضعیت اقتصادیتان بدتر میشود؛ 2- به غیر از خانوادهام به کسی اعتماد ندارم؛ 3- در انجام معاملات باید ضمانتهای لازم را دریافت کرد. |
79/0 |
یافتههای تحقیق
یافتههای توصیفی
2/59 درصد پاسخگویان را زنان و 8/40 درصد را مردان تشکیل میدهند. دامنة سنی پاسخگویان بین 18 تا 37 سال و میانگین سنی آنها 46/21 سال است. 8/9 درصد افراد مزبور مجرد و مابقی (2/90 درصد) متأهل بودند. 9/24 درصد از دانشجویان در رشتة ادبیات، 3/12 درصد در رشتههای اقتصاد، مدیریت و علوم اجتماعی، 2/22 درصد در رشتههای علوم پایه، 3/6 درصد در رشتة کشاورزی و منابع طبیعی، 7/29 درصد در رشتههای فنی و مهندسی، و 5/3 درصد در رشتههای هنر و معماری تحصیل میکنند. تحصیلات 6/81 درصد پاسخگویان کارشناسی، 4/16 درصد کارشناسیارشد و 8/1 درصد در مقطع دکتری بوده است. 4/87 درصد از پاسخگویان فارس، 8/1 درصد کُرد، 5/5 درصد لُر، و 8/3 درصد تُرک بودند.
جدول 2. میانگین احساس امنیت اجتماعی و نظام ارزشی دانشجویان
متغیرها |
حداقل |
حداکثر |
میانگین |
احساس امنیت اجتماعی |
0 |
100 |
81/31 |
ارزشهای مادی |
0 |
100 |
48/37 |
ارزشهای فرامادی |
0 |
100 |
80/35 |
همانگونه که در جدول 2 مشاهده میشود، میانگین میزان احساس امنیت اجتماعی 089/8 و میانگین ارزشهای مادی 48/37 و نیز میانگین میزان ارزشهای فرامادی 80/35 است. بنابراین، همة میزانها از حد متوسط پایینتر است. با این توضیح کهمیانگین بالاتر ارزشهای مادی نسبت به میانگین میزان ارزشهای فرامادینشان میدهدکه ارزشهای مادی در اولویت ارزشی دانشجویان قراردارد. این تفاوت ازلحاظ آماری در سطح اطمینان 95 درصد و خطای 5 درصد معنادار است (جدول 3).
میزان پایین میانگین احساس امنیت در جدول 2مبین آن است که دانشجویان امنیت کمی در جامعه احساس میکنند. به عبارتی، میانگین میزان احساس امنیت دربین دانشجویان کمتر از حد متوسط معیار (9) است. نتایج آزمون تی تکنمونهای در جدول 4 مبین این مطلب است.
جدول 3. مقایسه زوجی میانگین ارزشهای مادی و فرامادی دانشجویان
ارزشها |
میانگین |
تعداد |
انحراف معیار |
t |
Df |
Sig |
مادی |
48/37 |
324 |
59/5 |
847/2 |
323 |
005/0 |
فرامادی |
80/35 |
324 |
60/5 |
جدول 4. خروجی آزمون تی تکنمونهای برای بررسی میزان احساس امنیت اجتماعی دانشجویان
متغیر |
میانگین |
میانگین معیار |
t |
Df |
Sig |
احساس امنیت |
089/8 |
9 |
928/7 |
323 |
000/0 |
همانطور در بخش تعریف مفاهیم بیان شد، برای سنجش امنیت اجتماعی از 3 سؤال (معرّف) استفاده کردیم. با توجه به اینکه گویهها پنجگزینهای بودند و از یک تا پنج ارزشگذاری شده بودند، کمترین امتیاز پاسخگو از مجموع گویهها 3 و حداکثر 15 خواهد شد. بنابراین عدد 9 بهعنوان حد وسط (میانگین) دامنة مزبور انتخاب و میانگین میزان امنیت اجتماعی نمونة تحت مطالعه، با عدد 9 بهعنوان میانگین نظری(مفروض) مقایسه شده است. اختلاف معنیدار از 9 به بالا یا پایین، نشاندهندة احساس امنیت بالا یا پایین پاسخگویان در مقایسه با میانگین مفروض است. با این توضیح، خروجی آزمون تی تکنمونهای در جدول 4 حاکی از تفاوت آماری معنادار بین دو میانگین واقعی و مفروض (حد وسط) است (005/0=معناداری). مقدار میانگین واقعی (089/8) از مقدار میانگین مفروض (9) کوچکتر است. بنابراین، میانگین احساس امنیت اجتماعی دانشجویان کمتر از حد متوسط مقیاس است.
جدول 5. توزیع پاسخگویان در گویههای مربوط به سنجش احساس امنیت اجتماعی
سؤالات |
|
خیلی زیاد |
زیاد |
متوسط |
کم |
خیلی کم |
میانگین |
به غیر از خانوادهام به کسی اعتماد ندارم |
فراوانی |
51 |
69 |
67 |
97 |
40 |
02/3 |
درصد |
7/15 |
3/21 |
7/20 |
9/29 |
3/12 |
||
چقدر احساس میکنید در سال آینده وضعیت اقتصادیتان بدتر میشود |
فراوانی |
42 |
39 |
142 |
52 |
49 |
08/3 |
درصد |
13 |
12 |
8/43 |
16 |
1/15 |
||
چقدر فکر میکنید در انجام معاملات باید ضمانتهای لازم (قولنامه، چک، و سفته) دریافت کرد |
فراوانی |
122 |
105 |
73 |
17 |
7 |
02/2 |
درصد |
7/37 |
4/32 |
5/22 |
2/5 |
2/2 |
بر اساس اطلاعات جدول 5، کمی بیش از یک پنجم نمونه مورد مطالعه (3/21 درصد) به طور زیاد به غیر از خانوادهشان به کسی اعتماد ندارند. کمی بیش از یک پنجم (7/20 درصد) اعلام کردهاند که به طور متوسط به غیر از خانوادهشان به کسی اعتماد ندارند. حدود 30 درصد به میزان کم به غیر از خانوادهشان به دیگری اعتماد میکنند. بعلاوه، بیشتر پاسخگویان (8/43 درصد) نظر متوسطی درباره بدتر شدن وضعیت اقتصادی در آینده داشتند. 1/15 درصد اعلام کردهاند که احساس خیلی کمی میکنند که وضعیت اقتصادی در آینده بدتر شود. 13 درصد خیلی زیاد احساس میکنند که وضعیت اقتصادی در آینده بدتر خواهد شد.بیشتر پاسخگویان (7/37 درصد) نظر خیلی زیادی در این باره داشته اندباید در انجام معاملات، ضمانتهای لازم دریافت گردد. حدود یک سوم نمونه مورد مطالعه (4/32 درصد) اعلام کرده اند که به میزان زیادی با این موضوع موافقت کرده اند. همچنین، بیش از یک پنجم (5/22 درصد) نظر متوسطی در این باره داشتند. 2/2 درصد از پاسخگویان دریافت ضمانتهای لازم در انجام معاملات را خیلی مهم نمیدانند.
نتایج استنباطی
جدول 6. نتایج آزمون مقایسة میانگین میزان احساس امنیت اجتماعی و میزان نظام ارزشی با توجه متغیرهای مختلف
متغیر |
مقوله |
احساس امنیت اجتماعی |
ارزشهای مادی |
ارزشهای فرامادی |
||||||
میانگین |
اندازه t |
sig |
میانگین |
اندازه t |
sig |
میانگین |
اندازه t |
Sig |
||
جنسیت |
زن |
10/8 |
134/0 |
893/0 |
32/38 |
312/1 |
190/0 |
83/37 |
309/0 |
758/0 |
مرد |
07/8 |
52/38 |
01/37 |
|||||||
وضعیت تأهل |
مجرد |
19/8 |
157/0 |
875/0 |
46/37 |
264/0 |
792/0 |
91/35 |
559/0 |
577/0 |
متأهل |
08/8 |
57/37 |
74/34 |
براساس جدول 6، میانگین ارزشهای مادی دربین مردان بالاتر است.این درحالی است که میانگین ارزشهای فرامادی دربین زنان بالاتر است. با توجه به جدول 6 میتوان مشاهده کرد که میانگین گرایش به ارزشهای مادی دربین افراد متأهل بالاتر از افراد مجرد است. درحالیکه گرایش به ارزشهای فرامادی دربین افراد مجرد بیشتر از افراد متأهل است. اما این تفاوتها بهلحاظ آماری معنادار نیستند.
همانگونه که در جدول 7 مشاهده میشود، میانگین احساس امنیت اجتماعی دربین دانشجویان هنر و معماری و نیز دانشجویانی که در مقطع دکتری تحصیل میکنند بالاتر از دیگران است، اما این تفاوت بهلحاظ آماری معنادار نیست. براساس یافتههای جدول 7، میانگین گرایش به ارزشهای مادی دربین دانشجویان رشتة ادبیات و دانشجویانی که در مقطع کارشناسیارشد تحصیل میکنند بالاتر از دیگران است. درحالیکه میانگین گرایش به ارزشهای فرامادی دربین دانشجویان رشتة علوم پایه و نیز دانشجویان مقطع کارشناسیارشد بالاتر از دیگران است، اما این تفاوتها بهلحاظ آماری معنادار نیستند.
جدول 7. نتایج آزمون تحلیل واریانس احساس امنیت اجتماعی و نظام ارزشی دانشجویان برحسب رشتة تحصیلی، مقطع تحصیلی و قومیت
متغیر |
مقولهها |
احساس امنیت اجتماعی |
ارزشهای مادی |
ارزشهای فرامادی |
||||||
میانگین |
اندازهF |
sig |
میانگین |
اندازهF |
sig |
میانگین |
اندازه F |
sig |
||
رشته تحصیلی |
ادبیات |
82/7 |
765/0 |
0.617 |
75/38 |
68/1 |
0.112 |
07/37 |
1.27 |
0.263 |
اقتصاد، مدیریت و علوم اجتماعی |
39/8 |
07/38 |
53/38 |
|||||||
علوم پایه |
11/8 |
81/36 |
35/39 |
|||||||
کشاورزی و منابع طبیعی |
12/8 |
57/37 |
40/38 |
|||||||
فنی و مهندسی |
15/8 |
72/36 |
96/38 |
|||||||
هنر و معماری |
42/8 |
57/36 |
85/36 |
|||||||
مقطع تحصیلی |
کارشناسی |
07/8 |
032/0 |
968/0 |
46/37 |
96/1 |
141/0 |
25/38 |
535/0 |
586/0 |
کارشناسی ارشد |
11/8 |
57/37 |
13/39 |
|||||||
دکترا |
25/8 |
62/33 |
25/38 |
برای بررسی رابطة بین میزان احساس امنیت اجتماعی و نظام ارزشی با متغیرهای سن و پایگاه اقتصادی و اجتماعی از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است که نتایج آن در جدول 8 آمده است.
جدول 8. همبستگی سن و پایگاه اقتصادی اجتماعی و احساس امنیت اجتماعی و نظام ارزشی
ردیف |
متغیرها |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
1 |
سن |
1 |
|
|
|
|
2 |
پایگاه اقتصادی- اجتماعی |
066/0- |
1 |
|
|
|
3 |
احساس امنیت اجتماعی |
003/0 |
*072/0 |
1 |
|
|
4 |
ارزشهای مادی |
008/0- |
035/0- |
**358/0- |
1 |
|
5 |
ارزشهای فرامادی |
056/0 |
112/0 |
**128/0 |
**264/0- |
1 |
*P<0.05, **P<0.01 N=324
براساس اطلاعات جدول 8، بین سن وارزشهای مادی همبستگی معکوس وجود دارد؛ به این معنا که با افزایش سن، گرایش به ارزشهای مادی کاهش مییابد، اما این همبستگی ازنظر آماری معنادار نیست. این درحالی است که بین سن و گرایش به ارزشهای فرامادی همبستگی مستقیم وجود دارد، هرچند این همبستگی هم ازلحاظ آماری معنادار نیست. همچنین بین سن و احساس امنیت اجتماعی همبستگی ضعیف و مثبتی وجود دارد که ازلحاظ آماری معنادار نیست.
براساس جدول 8 بین پایگاه اقتصادی و اجتماعی دانشجویان و احساس امنیت اجتماعی آنان همبستگی مثبت و مستقیم وجود دارد؛ به این معنا که با افزایش پایگاه اقتصادی- اجتماعی دانشجویان،احساس امنیت اجتماعی نیز افزایش مییابد. بههمینترتیب، پایگاه اقتصادی- اجتماعی با ارزشهای فرامادی همبستگی مثبتی نشان میدهد؛ به این معنا که با افزایش پایگاه اقتصادی- اجتماعی، گرایش به ارزشهای فرامادی افزایش مییابد، اما این رابطه معنادار نیست.به نظر میرسد خانوادههایی که از منزلت و پایگاه اقتصادی-اجتماعی بالاتری در سطح جامعه برخوردارند، توانایی بیشتری در تأمین نیازهای اساسی و اولیة فرزندانشان دارند، بنابراین، کمتر جوانانیصاحب ارزشهای ماتریالیستی پرورش میدهند.
علاوه براین، بین احساس امنیت اجتماعی و گرایش به ارزشهای مادی همبستگی معکوس و معنادار وجود دارد؛ به این معنا که با افزایش احساس امنیت دربین جوانان، از میزان گرایش به ارزشهای مادی کاسته میشود. این درحالی است که بین احساس امنیت اجتماعی و گرایش به ارزشهای فرامادی همبستگی مستقیم و معناداری وجود دارد؛ به این معنا که با افزایش احساس امنیت اجتماعی، به همان نسبت، گرایش به ارزشهای فرامادی دربین جوانان افزایش مییابد.
در ادامه، برای بررسی میزان تأثیر هریک از متغیرها بر میزان احساس امنیت اجتماعی و نظام ارزشی جوانان از رگرسیون چندمتغیره به روش گامبهگام به طور مجزا استفاده شده است که نتایج آن در جدولهای9 و 10 آمده است.
جدول 9. نتایج رگرسیون چند متغیره به روش همزمان بین متغیرهای مستقل و احساس امنیت اجتماعی
متغیرهای مستقل |
ضرایب خام (B) |
Std. Error |
ضریب استاندارد شدهBeta)) |
T |
سطح معناداری |
R |
R2 |
R2Adj |
مقدار ثابت |
95/12 |
680/0 |
- |
052/19 |
000/0 |
338/0 |
114/0 |
112/0 |
ارزش های مادی |
127/0- |
018/0 |
338/0- |
099/7- |
000/0 |
|||
آزمون تحلیل واریانس(آزمون اف) 11/21=F |
000/0 |
|
|
|
تحلیل رگرسیون چندمتغیرة میزان احساس امنیت اجتماعی جوانان براساس متغیرهای واردشده به مدل، نشان داد یک متغیر مستقل، یعنی ارزشهای مادی، در مدل رگرسیونی باقی مانده که ضریب همبستگی چندگانة آن با میزان احساس امنیت اجتماعی برابر با 338/0 و ضریب تعیین تعدیلشده برابر با 112/0 به دست آمده است. این ضریب مبین آن است که با استفاده از واریانس ترکیب خطی متغیرهای مستقل موجود در معادلة رگرسیونی، میتوان 2/11 درصد از واریانس احساس امنیت اجتماعی را توضیح داد. مابقی تغییرات متغیر احساس امنیت اجتماعی بهعلت پیچیدگی و چندبعدیبودن متغیر وابسته ناشی از تأثیر عوامل دیگری است که در اینجا بررسی نشدهاند. همچنین، مدل رگرسیونی تبیینشده نیز طبق آزمون تحلیل واریانس انجامشده خطی و معنادار است، زیرا مقدار آزمون اف برای تعیین معناداری اثر متغیرهای مستقل بر سطح احساس امنیت اجتماعی برابر با 11/21 با سطح معناداری 000/0=P است.
جدول 10. نتایج رگرسیون چندمتغیره به روش همزمان بین متغیرهای مستقل و ارزشهای مادی
متغیرهای مستقل |
ضرایب خام(B) |
Std. Error |
ضریب استاندارد شدهBeta)) |
T |
سطح معناداری |
R |
R2 |
R2Adj |
مقدار ثابت |
77/45 |
14/1 |
- |
130/40 |
000/0 |
355/0 |
127/0 |
126/0 |
احساس امنیت اجتماعی |
893/0- |
126/0 |
336/0- |
096/7- |
000/0 |
|||
رشته تحصیلی |
206/0- |
090/0 |
109/0- |
295/2- |
022/0 |
|||
آزمون تحلیل واریانس 11/28=F |
000/0 |
تحلیل رگرسیونی میزان ارزشهای مادی جوانان نیز نشان داد دو متغیر مستقل در مدل باقی ماندند که ضریب همبستگی چندگانة آنها با میزان ارزشهای مادیبرابر با 335/0 و ضریب تعیین تعدیلشده برابر با 126/0 به دست آمده است. این ضریب مبین آن است که با استفاده از واریانس ترکیب خطی متغیرهای مستقل موجود در معادلة رگرسیونی، میتوان 6/12 درصد از واریانس ارزشهای مادیرا توضیح داد. مابقی تغییرات متغیر ارزشهای مادی بهعلت پیچیدگی و چندبعدیبودن متغیر وابسته ناشی از تأثیر عوامل دیگری است که در اینجا بررسی نشدهاند. مدل رگرسیونی تبیینشده نیز طبق آزمون تحلیل واریانس انجامشده خطی و معنادار است، زیرا مقدار آزمونF برای تعیین معناداری اثر متغیرهای مستقل بر سطح ارزشهای مادی برابر با 11/28 با سطح معناداری صفر است. درمجموع، با توجه به ضرایب بتاهای استانداردشده ملاحظه میشود که بهترتیب متغیر احساس امنیت اجتماعی با مقدار 336/0-=b، و متغیر رشتة تحصیلی با مقدار 109/0-=b بیشترین تأثیر را در تبیین تغییرات متغیر ارزشهای مادی داشتهاند.
جدول 11. نتایج رگرسیون چندمتغیره به روش همزمان بین متغیرهای مستقل و ارزشهای فرامادی
متغیرهای مستقل |
ضرایب خام (B) |
Std. Error |
ضریب استاندارد شدهBeta)) |
T |
سطح معناداری |
R |
R2 |
R2Adj |
مقدار ثابت |
546/34 |
18/1 |
- |
26/29 |
000/0 |
165/0 |
027/0 |
025/0 |
احساس امنیت اجتماعی |
461/0 |
140/0 |
165/0 |
300/3 |
001/0 |
|||
آزمون تحلیل واریانس 89/10=F |
000/0 |
|
تحلیل رگرسیونی میزان ارزشهای فرامادی جوانان نشان داد یک متغیر مستقل، یعنی متغیر احساس امنیت اجتماعی، در مدل باقی مانده است که ضریب همبستگی چندگانة آن با میزان ارزشهای فرامادی برابر با 165/0 و ضریب تعیین تعدیلشدهاشبرابر با 025/0 به دست آمده است. این ضریب مبین آن است که با استفاده از واریانس ترکیب خطی متغیرهای مستقل موجود در معادلة رگرسیونی، میتوان 5/2 درصد از واریانس ارزشهای فرامادی را توضیح داد. مابقی تغییرات متغیر ارزشهای فرامادی بهعلت پیچیدگی و چندبعدیبودن متغیر وابسته ناشی از تأثیر عوامل دیگری است که در اینجا بررسی نشدهاند. مدل رگرسیونی تبیینشده نیز طبق آزمون تحلیل واریانس انجامشده خطی و معنادار است، زیرا مقدار آزمونF برای تعیین معناداری اثر متغیرهای مستقل بر سطح ارزشهای فرامادی برابر با 89/10 با سطح معناداری صفر است.
بحث و نتیجهگیری
ارزشها بهمثابة ستارههای راهنمای کنشهای انسان عمل میکنند. بر این اساس، اولویت ارزشی بر ارزش متمایز دیگر به معنی آمادگی اقدام برای کنشی متمایز با دیگری در زمان بعدی است. یکی از ویژگیهای ارزشها، خصوصیت سلسلهمراتبی آنهاست؛ یعنی برخی ارزشها بر ارزشهای دیگر رجحان دارند و سلسلة ارزشها برپایة اهمیت نسبی آنها از دیدگاه اشخاص یا گروهها ترتیب یافتهاند. منظور از نظام ارزشی عوامل و عناصری است که اکثر افراد جامعه برای آنها اهمیت و اعتبار قائلاند و میتوانند نیازهای مادی و معنوی آنان را برآورده کنند. از دیدگاه برخی صاحبنظران، این نظام ارزشی، به ارزشهای اولیه یا مادی (مربوط به نیازهای زیستی افراد) و دیگری ارزشهای ثانویه یا فرامادی (دربردارندة ارزشهای اجتماعی و اخلاقی) دستهبندی میشود؛ بهگونهای که نظام کلی ارزشها از هردو نوع متأثر است. در این میان، اولویت ارزشی جوانان از عوامل متعدد و مختلف تأثیر میگیرد که این موضوع بر رفتارها و کنشهای اجتماعی افراد تأثیر میگذارد. درحقیقت ارزشها بنیان نظام فرهنگی محسوب میشوند و نگرشها و رفتار افراد را تعیین میکنند. یکی از نیازهای اولیه و مهم، امنیت اجتماعی است که ضمن اینکه از سطوح دیگر نیازهای مادی متأثر است، بر سطوح دیگر نظام ارزشی جوانان اثر میگذارد. بنابراین، پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطة متقابل احساس امنیت اجتماعی و نظام ارزشیِ 324 نفر از دانشجویان دانشگاه یزد انجام شده استکه به شیوة نمونهگیری طبقهای انتخاب شده بودند. برای گردآوری دادههای این پژوهش نیز از پرسشنامة محققساخته استفاده شده است.
نتایج پژوهش نشان داد میزان احساس امنیت اجتماعی دانشجویان با میانگین 81/31 از حد متوسط کمتر و میزان ارزشهای مادی و فرامادی نیز بهترتیب با میانگین 48/37 و 80/37 از حد متوسط پایینتر است. این یافته مبین اولویت ارزشهای مادی دربین جوانان است و تفاوت بهلحاظ آماری در سطح اطمینان 95 درصد معنادار است. این نتیجه با نتایج پژوهش حاجیلری (1378) مبنی بر روند تغییر ارزشها در مطبوعات از سال 1360 تا 1375 از فرامادی به مادی همخوان است. همچنین با یافتههای پژوهش بقایی سرابی (1389) مبنی بر غلبة ارزشهای سنتی دربین جوانان تهرانی، و با یافتههای خالقیفر (1381)، گودرزی (1383)، ریکمن و هاستون (2003) و نیز نتایج حقیقتیان (1392) در زمینة احساس امنیت اجتماعی همخوان است.
نتایج ضرایب همبستگی بین متغیرهای اصلی تحقیق نشان داد که بین احساس امنیت اجتماعی و ارزشهای مادی رابطة همبستگی معکوس و معناداری وجود دارد؛ یعنی هرچه نیازهای مادی افراد بیشتر برآورده شود و گرایش آنها به نظام ارزشی مادی کمتر احساس شود، احساس امنیت اجتماعی افزایش مییابد. این درحالی است که نتایج همبستگی متغیرهای اصلی نشان داد که بین احساس امنیت اجتماعی و ارزشهای فرامادی همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد؛ یعنی هرچه احساس امنیت در فرد بیشتر باشد، گرایش او به نظام ارزشی فرامادی بیشتر میشود و برعکس. این یافته با نظریههای اینگلهارت و مازلو همسو است و با یافتههای پژوهش آزاد مرزآبادی (1387) مبنی بر اهمیتارزشها در رفع نیازهای اساسی نوجوانان نیز همخوانی دارد.یافتهها با نتایج پژوهشهای خالقیفر (1381) و گودرزی (1383) مبنی بر رابطة احساس امنیت اجتماعی با اولویت ارزشی جوانان نیز همسو است.
نتایج معادلة رگرسیونی درمیان کل پاسخگویان نشان داد که درمجموع متغیر ارزشهای مادی توانسته است 2/11 درصد از تغییرات احساس امنیت اجتماعی را توضیح دهد. بههمینترتیب، تبیین رگرسیونی ارزشهای مادی نشان میدهد بهترتیب دو متغیر احساس امنیت اجتماعی و رشتة تحصیلی 6/12 درصد از تغییرات ارزشهای مادی جوانان را توضیح میدهند، که در این میان، متغیر احساس امنیت اجتماعی با 336/0=b بیشترین سهم را در تبیین این تغییرات داشته است. بهعلاوه، نتایج معادلة رگرسیونی ارزشهای فرامادی نیز نشان میدهد که درمجموع متغیر احساس امنیت اجتماعی 5/2 درصد از تغییرات ارزشهای فرامادی را توضیح میدهد.
همانطور که در بخش یافتههای تحقیق آمد، پاسخگویان در این تحقیق ارزشهای مادی را نسبت به ارزشهای فرامادی در اولویت قرار میدهند که با توجه به فرضیة کمیابی اینگلهارت مبنی بر اینکه اولویتهای فرد بازتاب محیط اقتصادی-اجتماعی اوست و با توجه به نظریة سلسلهمراتبی مازلو مبنی بر اینکه شخص ابتدا درصدد رفع نیازهای اولیه (زیستی، فیزیوژیک، ایمنی) است، و اینکه هرچه نیازهای اولیه کمتر برآورده شود، فرد مادیگراتر است، نتیجه میگیریم ازآنجاکه نیازهای اولیه در زندگی بدیهی شمرده نشده است، افراد دارای ارزشهای مادی هستند. بنابراین، توجه مسئولانبه برآوردن نیازهای مادی و مشروع جوانان به طور دقیق و صحیح اجتنابناپذیر است، به طوری که میتواند به ارتقای سطح امنیت اجتماعی در جامعه منتهی شود و توجه جوانان به ارزشهای فرامادی (ارزشهای اجتماعی و اخلاقی) را به دنبال بیاورد؛ چراکه جهتگیری ارزشی جوانان در سالهای اولیة شکلگیری شخصیتشان تحت تأثیر نیازهای اولیة زندگی است.
در تبیین دیگر، بنابر نظر اینگلهارت، هرچه جامعه سنتیتر باشد، ارزشهای اجتماعیِ مذهبی-سنتی جایگاه والایی نسبت به ارزشهای دیگر خواهد داشت؛ تا جاییکه فقدان همنوایی با ارزشهای مزبور، فشار هنجاری و اجتماعی ایجاد خواهد کرد. با گذار و حرکت جوامع از سنتی به مدرن (همانطور که دورکیم نیز در نظریة خود با مبحث وجدان جمعی و همبستگی مکانیکی و ارگانیکی و نظام ارزشی هریک از آنها اشاره کردهاست) ارزشهای اجتماعی-سنتی جای خود را به انگیزة پیشرفت خواهد داد؛ چراکه در دورة مدرن، همچنانکه نظریة مدرنیزاسیون مطرح میکند، شکوفایی، رفاه و امنیت اقتصادی و جانی جایگزین دورة ماقبل مدرن (سنتی) میشود و چون این ارزشها بهمنزلة ارزش غالب فردی در جامعه، قدرت و قوت میگیرند، جامعه به جایی میرسد که در آن افراد ازنظر اقتصادی و مادی به رونق و شکوفایی دست مییابند و مطابق با نظریة نیازهای مازلو، دیگر ازلحاظ فیزیولوژیک احساس نیاز نمیکنند. در این مرحله است که جامعه گذار خود را از مدرن به پستمدرن آغاز میکند و ارزشهای فرامادی را بهجای انگیزة پیشرفت مینشاند. بدینترتیب، بهتدریج هنجارها و ارزشهای جامعه از سنتی به مدرن و از مدرن به پسامدرن تغییر خواهد کرد (خالقیفر، 1381).
تبیینی مبنی بر سلسلهمراتب نیازهای مازلو معتقد است امنیت اجتماعی جزء نیازهای مربوط به ایمنی به شمار میرود و از بعد دیگر، بهلحاظ مطلوببودن امنیت اجتماعی و اینکه جزء نیازهای اساسی و بنیادین فرد و اجتماع به شمار میرود، خود میتواند ارزشی اساسی و مهم تلقی شود؛ به این معنا که امنیت اجتماعی فینفسه در منظومة ارزشها قرار دارد و از این حیث حائز اهمیت است. ازطرف دیگر، بهلحاظ نقش تعیینکنندة ارزشها در شکلگیری باورها، کنشها، نمادها، فرهنگ، هویت فردی و اجتماعی و بهویژه در زمینة هویت، میتواناستنتاج کرد که امنیت اجتماعی تاحدود زیادی بر شالودة ارزشها و منظومة ارزشی موثق اجتماع بنا شده است و بحران و اختلال در هویت و تکوین بحران هویت، زمینهساز بحران در امنیت اجتماعی و بهمخاطرهافتادن و زوال آن میشود.
به تعبیر آنتونی گیدنز، امنیت اجتماعی، امنیت هستیشناختی و امنیت وجودی است و بهمخاطرهافتادن آن آسیبپذیری امنیت وجودی و هستیشناختی را به دنبال دارد. ارزشها بهواسطة نقش و کارویژههای تعیینکنندهشان در تکوین هویت وجودی و معنا و مفهومیابی هستی انسان، افراد و گروههای اجتماعی و جامعه، سلولهای تنفسی و حیاتی امنیت اجتماعی تلقی میشوند. شاید این نکته حائز اهمیت باشد که نقطههای آغازین تغییرات اجتماعی از تغییر در ارزشها، باورها و اعتقادات شروع میشود و رفتهرفته در بخشهای دیگری درقالب رفتارها و کنشها ظهور و تجلی پیدا میکند.به عبارتی، تحول و تغییر در ارزشها زمینهساز پیدایش بحران هویت و تغییر در هویت زمینهساز آسیبپذیری امنیت اجتماعی میگردد؛ امنیتی که اختلال در آن میتواند هستی و کیان اجتماع را به مخاطره اندازد. ازآنجاکه یکی از کارویژههای بنیادین امنیت اجتماعی، مراقبت از ارزشها و بهویژه ارزشهای بومی و هستیشناختی جامعه است، امنیت اجتماعی و ارزشها در ارتباطی عمیق با یکدیگر قرار دارند و این تأثیرگذاری و تأثیرپذیری متقابل میان امنیت اجتماعی و ارزشها، زمینة برقراری نوعی تعادل و تعامل کنشی در سطح جامعه را فراهم میکند(ترابی و گودرزی،1383).